«Επεκτείνοντας τα όρια μεταξύ θεάτρου, κινηματογράφου και video art, ο “ROHTKO” βουτάει στην άβυσσο της σύγχρονης τέχνης αναζητώντας τη σχέση μεταξύ πλαστού και αυθεντικού στην αυγή της εποχής της ψηφιοποίησης», σχολίαζε η κριτική για την παράσταση του σκηνοθέτη Λούκας Ταρκόβσκι, ένα είδος δημιουργικής βιογραφίας του ζωγράφου Ρόθκο, όταν εκείνη πρωτοπαρουσιάστηκε το 2022. Τον Μάιο που μας πέρασε είδαμε την παράσταση στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Ηταν ένα πολυμεσικό (multimedia) υπερθέαμα, ριζοσπαστικό για πολλούς θεατές, για άλλους πολύ εγκεφαλικό και αποστασιοποιημένο, αλλά σίγουρα διαφορετικό. Αραγε προς αυτή την κατεύθυνση πηγαίνει το θέατρο τον 21ο αιώνα;
Μέχρι πρόσφατα, η τεχνολογία εθεωρείτο λίγο «αναγκαίο κακό» από πολλούς στη βιομηχανία του θεάματος. Αν λέγαμε στους περισσότερους σκηνοθέτες πριν από δεκαπέντε χρόνια ότι οι υπολογιστές θα έπαιζαν σημαντικό και δημιουργικό ρόλο στη σκηνή, μάλλον θα γελούσαν. Ομως, πλέον τα πολυμέσα και άλλες μορφές τεχνολογίας αλλάζουν ταχύτατα τις απόψεις μας σχετικά με το πώς υποτίθεται ότι είναι το θέατρο. Καινοτόμοι δημιουργοί φέρνουν την τεχνολογία στη σκηνή μέσω της χρήσης οπτικοακουστικού εξοπλισμού. Οθόνες, προβολές, ειδικά σχεδιασμένοι φωτισμοί και εξαιρετικά καλλιτεχνικά δίδυμα σαν τη σκηνοθέτιδα Κέιτι Μίτσελ και τον video artist Λίο Γουόρνερ έχουν καθιερωθεί παγκοσμίως στην πρωτοπορία του σύγχρονου θεάτρου.
Και στην Ελλάδα; Τα τελευταία χρόνια, οι ελληνικές θεατρικές σκηνές γέμισαν κάμερες και βιντεοπροβολές, άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε χωρίς. Για κάποιους κριτικούς πρόκειται για νεωτεριστική μανιέρα ή μια σκόπιμη απομάκρυνση της προσοχής του θεατή από ό,τι συμβαίνει –ανεπιτυχώς– στη σκηνή. Για άλλους, αποτελεί μια μελετημένη σκηνοθετική επιλογή. Αλλωστε, η τήρηση της θεατρικής παράδοσης έχει πάψει να αποτελεί βασικό σκηνοθετικό μέλημα, όπως περίτρανα αποδείχτηκε και στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου φέτος το καλοκαίρι.
Η γλώσσα του σινεμά
Ο Γιάννης Χουβαρδάς χρησιμοποίησε βίντεο για πρώτη φορά το 1981 στο Οσλο, στην παράσταση της «Μήδειας» που σκηνοθέτησε για το Νορβηγικό Θέατρο, και έκτοτε αξιοποίησε τις δυνατότητές του σε περισσότερες από 20 παραστάσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Η επιλεκτική χρήση των πολυμέσων μέσα στη μακρά σκηνοθετική πορεία του «συνδέεται πάντοτε με τη γλώσσα του κινηματογράφου, που αδιάλειπτα, σε όλες τις παραστάσεις μου, δανείζομαι και εξερευνώ», μας λέει ο ίδιος. «Οταν, λοιπόν, κρίνω ότι το θέμα ή η φόρμα μιας παράστασης που σκηνοθετώ θα ωφεληθεί από μια κινηματογραφικής σύλληψης χρήση του βίντεο, τότε το χρησιμοποιώ».
Ο ίδιος θεωρεί ότι σε πολλές σύγχρονες παραστάσεις το θέατρο έχει αφομοιώσει οργανικά τη χρήση τόσο των πολυμέσων όσο και της τεχνολογίας γενικότερα. «Αρα η “καινοτομία” είναι πλέον σχεδόν καθεστώς και το “μέλλον” παρόν», σχολιάζει. «Φυσικά, μιλάω κυρίως για πιο πειραματικές ή φεστιβαλικές παραστάσεις. Στο εγχώριο θεατρικό “mainstream” έχουμε δρόμο ακόμη. Αλλά για τις νεότερες γενιές, αυτή η γλώσσα είναι αυτονόητη και εύληπτη, οπότε αναπόφευκτα πάμε προς τα εκεί. Το θέατρο αλλάζει. Γίνεται πιο πολυσύνθετη τέχνη. Οποιος δεν το συνειδητοποιεί αυτό, θα μείνει πίσω. Ας μην το φοβόμαστε. Το θέατρο, το αμιγές θέατρο, πάντα θα υπάρχει».
Η κάμερα της Αφροδίτης
«Το θέατρο αλλάζει. Γίνεται μια πιο πολυσύνθετη τέχνη. Οποιος δεν το συνειδητοποιεί αυτό θα μείνει πίσω», τονίζει ο σκηνοθέτης Γιάννης Χουβαρδάς.
Στον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη που σκηνοθέτησε η καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου, Κατερίνα Ευαγγελάτου κι έκανε πρεμιέρα στο αρχαίο θέατρο (στις 31/8 παρουσιάζεται στο Θέατρο των Βράχων), η ψηφιακή κάμερα της θεάς Αφροδίτης (Ελενα Τοπαλίδου) καταγράφει τα τεκταινόμενα.
Η εικόνα παρουσιάζεται σε έναν τοίχο του ετοιμόρροπου παλατιού του Θησέα, που χρησιμοποιείται ως επιφάνεια προβολής. «Καθώς η Αφροδίτη αποτελεί κινητήρια δύναμη της δράσης, ήθελα να βρίσκεται διαρκώς παρούσα στη σκηνή.
Αυτό επιτεύχθηκε χάρη στην κάμερά της, η οποία επιπλέον οδηγεί το βλέμμα του θεατή σε λεπτομέρειες στις οποίες δεν θα εστίαζε διαφορετικά», μας εξηγεί η κ. Ευαγγελάτου. «Συνεπώς, η χρήση της τεχνολογίας σε αυτή την παράσταση εκκινεί από μια δραματουργική ανάγκη, όπως και στον “Γυάλινο κόσμο” που σκηνοθέτησα το 2011. Σε άλλες περιπτώσεις, οι λόγοι είναι εικαστικοί. Πάντως, έτσι ή αλλιώς, η χρήση πρέπει να είναι απόλυτα δικαιολογημένη. Ο πατέρας μου έλεγε ότι ποτέ δεν ήταν κλειστός σε άλλες αναγνώσεις, αρκεί να έχουν καλό γούστο. Το θέατρο είναι μια τέχνη που συμπεριλαμβάνει όλες τις άλλες –χορό, ζωγραφική, αρχιτεκτονική–, ένα ζωντανό κύτταρο που συνομιλεί με την εποχή του. Ως γέννημα του καιρού του, δεν μπορεί παρά να προχωράει παρακάτω».
Παράλληλη αφήγηση
Το 2019, το Εθνικό Θέατρο παρουσίασε την παράσταση «Ξύπνα, Βασίλη», τη σάτιρα του Δημήτρη Ψαθά, με την ενδιαφέρουσα θεατρική φόρμα του σκηνοθέτη Αρη Μπινιάρη. «Εγινε από νωρίς ξεκάθαρο πως έχουμε να κάνουμε με μια παράλληλη αφήγηση: από τη μία οι ομιλούντες διάλογοι της καθημερινότητας των προσώπων και από την άλλη το ποτάμι των ανομολόγητων συναισθημάτων τους. Αναζητώντας εργαλεία γι’ αυτή τη διπλή αφηγηματική λειτουργία, μου γεννήθηκε η ιδέα της ζωντανής μαγνητοσκόπησης της θεατρικής δράσης και η ταυτόχρονη προβολή της σε μια επιφάνεια, οθόνη, σαν να βλέπεις ταινία σε κινηματογράφο», μας εξηγεί ο ίδιος. «H κάμερα χρησιμοποιήθηκε με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιείται σε μια παράσταση ο φωτισμός ή η κινησιολογία, προκειμένου δηλαδή να κατευθυνθεί το βλέμμα του θεατή σε μια συγκεκριμένη δράση. Επιπλέον, με τη χρήση της κάμερας, δινόταν στον θεατή η δυνατότητα να παρατηρήσει λεπτομέρειες στις εκφράσεις των ηθοποιών έτσι ώστε να αποκαλυφθεί με έντονο, εξπρεσιονιστικό τρόπο η ψυχολογική κατάσταση των χαρακτήρων μέσα από την επιλογή της οπτικής γωνίας την εκάστοτε στιγμή».
Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών το 2017, ο Δημήτρης Κουρτάκης παρουσίασε τις «Αποτυχημένες απόπειρες αιώρησης στο εργαστήριό μου», εμπνευσμένος από το σύμπαν του Μπέκετ. Μέσα στο εκμαγείο του εσωτερικού ενός διώροφου κτίσματος, ο περφόρμερ-πρωταγωνιστής (Αρης Σερβετάλης) κινηματογραφούσε τον εαυτό του και τον χώρο, και οι εικόνες αναμεταδίδονταν σε πραγματικό χρόνο πάνω στην εξωτερική επιφάνεια ενός γλυπτικού αρχιτεκτονήματος.
«Πέρα από τη σχέση με το μπεκετικό σύμπαν, η παράσταση ήταν και ενός είδους hommage σε εικαστικούς, κυρίως της δεκαετίας του ’70, όταν το video art έκανε τα πρώτα βήματά του και καλλιτέχνες απομονωμένοι στο εργαστήριό τους εξερευνούσαν τα όρια του εαυτού, του χώρου και της γλώσσας», λέει ο σκηνοθέτης. «Βλέπουμε συχνά παραστάσεις όπου το live video έρχεται απλώς να μεγεθύνει μια σκηνική δράση που ως επί το πλείστον είναι δευτερεύουσας σημασίας. Ενα νέο νατουραλιστικό αστικό θέατρο επιχειρεί μέσω της τεχνολογίας να ξεγελάσει τη συμβατική καταγωγή του. Στην εποχή της “αρρώστιας των εικόνων” η χρήση του βίντεο πρέπει να μας κινητοποιεί, οι εικόνες να λειτουργούν σαν την επιδερμίδα. Τα διαφορετικά μέσα να διατηρούν μια “απτότητα”, να συνδέονται άρρηκτα με τη δραματουργία».
