Δεν θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς την παρισινή πρωτοποριακή σκηνή των αρχών του 20ού αιώνα χωρίς να αναφέρει το θρυλικό σαλόνι στη Rue de Fleurus 27 της Γερτρούδης Στάιν, Αμερικανίδας συγγραφέως και συλλέκτριας έργων τέχνης, από όπου παρήλασε εντυπωσιακή σειρά καλλιτεχνών του Μεσοπολέμου. Στο συγκεκριμένο σαλόνι, ο Πάμπλο Πικάσο υπήρξε κεντρική φυσιογνωμία. Η φιλία αυτών των δύο εμιγκρέδων που πρωτοσυναντήθηκαν το 1905 στο Παρίσι –εκείνος 24 ετών τότε, από την Ισπανία, εκείνη 31, από τις Ηνωμένες Πολιτείες– κράτησε όλη τους τη ζωή. Το δυναμικό δίδυμο –εκρηκτικό, αντισυμβατικό– τροφοδότησε με την ενέργειά του την ευρωπαϊκή και αμερικανική σκηνή της τέχνης για πολλά χρόνια.
Είναι σπάνιο μια σχέση μεταξύ δύο τέτοιων ισχυρών προσωπικοτήτων όπως ο Πικάσο και η Στάιν να μακροημερεύσει. Στην περίπτωσή τους συνέβη· ένα φαινόμενο σαν ανεμοστρόβιλος, μια ζωηρή ανταλλαγή ιδεών και εμπνεύσεων που συνέχισε να διαμορφώνει για χρόνια το μοντερνιστικό έργο του Πικάσο.
Φέτος λοιπόν, χρονιά που συμπληρώνονται 50 χρόνια από τον θάνατό του, ο διάλογος μεταξύ των δύο φίλων και η ευρεία επιρροή του διερευνάται από μια νέα και πρωτότυπη έκθεση στο παρισινό Musée du Luxembourg. Ο τίτλος της είναι «L’invention du langage» (Η εφεύρεση της γλώσσας) και εγκαινιάζεται σε λίγες ημέρες.
Σε αυτήν την έκθεση, οι επιμελητές Σεσίλ Ντεμπρέ και Ασιά Κενέλ συγκέντρωσαν μια επιλογή έργων που αναδεικνύουν τη φιλία Πικάσο και Στάιν. Εντοπίζει επίσης τη σημασία της όχι μόνο στις τέχνες και στη λογοτεχνία, αλλά και στην ποίηση, στη μουσική και στο θέατρο μέχρι τις μέρες μας. Περιλαμβάνονται έργα ευρύτατης γκάμας καλλιτεχνών, από τον ίδιο τον Πικάσο μέχρι τον Γουόρχολ, τον Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ, τον Τζάσπερ Τζόουνς, την Τρίσα Μπράουν, ώστε να δημιουργηθεί ένα εικαστικό και θεωρητικό σχόλιο σχετικά με τη διαρκή κληρονομιά αυτού του διδύμου.
Με τόσα έργα τέχνης στους τοίχους ώστε να συναγωνιστούν ένα μικρό μουσείο μοντέρνας τέχνης, το σαλόνι της Στάιν προσείλκυσε την ελίτ των επισκεπτών και κατοίκων, συγγραφέων, καλλιτεχνών και συνθετών του Παρισιού. Ο Πικάσο ήταν σταθερός εκεί, όπως και ο Ανρί Ματίς, ο Γκιγιόμ Απολινέρ, ο Ζορζ Μπρακ. Τις δεκαετίες του ’20 και του ’30, και άλλα μέλη της αμερικανικής «χαμένης γενιάς» βρήκαν επίσης τον δρόμο τους εκεί.
«Δεν πειράζει. Στο τέλος θα καταφέρει να της μοιάζει», είχε πει ο διάσημος ζωγράφος για το περίφημο πορτρέτο της Αμερικανίδας συγγραφέως.
«Ηταν σαν ένα από τα καλύτερα δωμάτια στο καλύτερο μουσείο», ανέφερε ο Ερνεστ Χέμινγουεϊ στο αυτοβιογραφικό «Μια κινητή γιορτή». «Μόνο που υπήρχε ένα μεγάλο τζάκι και ήταν ζεστό και άνετο, και σου έδιναν καλά πράγματα να φας και τσάι, φυσικά λικέρ από δαμάσκηνα ή άγρια βατόμουρα. […] Οι πίνακες και τα γλυκά και το αλκοόλ ήταν πραγματικά υπέροχα».
Η Αμερικανίδα συλλέκτρια πρέπει να έκανε εξαρχής εντύπωση στον νεαρό Πάμπλο, γιατί αμέσως ζήτησε να της φτιάξει ένα πορτρέτο. Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι εκείνη του πόζαρε περισσότερο από 80 φορές, αρκετό διάστημα για να εδραιωθεί μια φιλία. Κάθε Σάββατο, μετά τη συνάντηση της ζωγραφικής, ο Πικάσο μαζί με την τότε αγαπημένη του πήγαιναν στης Στάιν όπου η σύντροφός της Αλις Τόκλας είχε ετοιμάσει το δείπνο. Ενώ όμως ο Πικάσο είχε εντυπωσιαστεί τόσο πολύ από την ξεχωριστή προσωπικότητα και την εμφάνιση της Στάιν, η εκτέλεση του πορτρέτου της έγινε μια πολύπλοκη υπόθεση. Τελικά έφυγε στην Ισπανία, όπου συλλογίστηκε το καλλιτεχνικό του πρόβλημα. Την άνοιξη του 1906, έσβησε το κεφάλι που είχε σχεδιάσει και ξανάρχισε να ζωγραφίζει αυτή τη φορά από μνήμης. Οι αναζητήσεις του τον οδήγησαν να δημιουργήσει ένα από τα πιο εμβληματικά και επαναστατικά πορτρέτα της εποχής. Το έργο που προέκυψε ήταν εξαιρετικό: τα επιβλητικά χαρακτηριστικά της Στάιν αποδίδονταν πλέον σε ένα πρόσωπο που έμοιαζε σαν πρωτόγονη μάσκα με διαπεραστικά μάτια, το ογκώδες σώμα είχε μια εντυπωσιακή στάση και τα χέρια της είχαν τοποθετηθεί εμφανώς στο κέντρο της σύνθεσης. Σε φίλους που αμφισβήτησαν την ομοιότητα του μοντέλου με το έργο, ο Πικάσο απάντησε: «Δεν πειράζει. Στο τέλος θα καταφέρει να της μοιάζει». Και η Στάιν ήταν επίσης ικανοποιημένη. «Για μένα, είμαι εγώ, και είναι η μόνη αναπαραγωγή μου που είμαι πάντα εγώ» («For me, it is I, and it is the only reproduction of me, which is always I»).
Η Στάιν ανταπέδωσε τη χάρη με ένα πορτρέτο του Πικάσο – και όχι μόνο ένα, αλλά τρία. Χρησιμοποίησε το δικό της μέσο, τη γλώσσα, για να διαταράξει τη σελίδα, κυκλώνοντας με το συνηθισμένο στυλ Στάιν το θέμα της, παραβιάζοντας όλους τους κανόνες της αφήγησης, όπως κάνει ένας κυβιστικός πίνακας με τις γωνίες του.
Διάρκεια έκθεσης από 13/9 έως 28/1/2024.