«Οχι μόνον αξεπέραστη, αλλά “αξεπεράσιμη” ήταν η προφητική δήλωση του θρυλικού Λουκίνο Βισκόντι, σκηνοθέτη θεάτρου, κινηματογράφου και όπερας «μόνο για χάρη της Κάλλας», ενώ ο μέγιστος μαέστρος και συνθέτης Λέοναρντ Μπέρνσταϊν παρατήρησε ότι «να βλέπεις παράσταση ή ν’ ακούς δίσκο της Κάλλας είναι σαν να βάζεις το δάκτυλό σου σε ηλεκτρική πρίζα!».
Κάτι διαισθάνθηκαν σωστά λοιπόν οι Ιταλοί κριτικοί και φιλόμουσοι που, ενώ βάφτισαν τη Ρενάτα Τεμπάλντι La Superba και την Τζόαν Σάδερλαντ La Stupenda, για την Κάλλας –την Ελληνίδα καλλιτέχνιδα που με την επανάστασή της μετέτρεψε την όπερα σε θέατρο δραστικό και πειστικό, αλλάζοντάς την για πάντα και διαιρώντας την σε π.Κ. και μ.Κ. εποχή– διάλεξαν τον ύψιστο χαρακτηρισμό La Divina.
Να πούμε ωστόσο εδώ δυο λόγια για το ίδρυμα Maria Callas Foundation (Fonds de Dotation Maria Callas), που παραχώρησε ευγενικά το σημερινό σπάνιο φωτογραφικό υλικό στην «Κ». Εγκαινιάστηκε το 2017 από στενούς φίλους και συνεργάτες της, συμπεριλαμβανομένου και του μαέστρου Ζορζ Πρετρ, ο οποίος διηύθυνε πολλές παραστάσεις και ηχογραφήσεις της. Πρόκειται για το μόνο επισήμως αναγνωρισμένο διεθνές ίδρυμα αφιερωμένο στη διάσωση και προβολή της καλλιτεχνικής κληρονομιάς της Κάλλας. Εχει συγκεντρώσει μια μοναδική συλλογή από παρτιτούρες, γράμματα, προσωπικά είδη (φορέματα, κοστούμια και κοσμήματα), καθώς και ένα τεράστιο αρχείο από 5.000 φωτογραφίες, 200 ώρες οπτικοακουστικού υλικού και 30 ώρες από φιλμ, παραστάσεις και συνεντεύξεις. Κύριος σκοπός του ιδρύματος (που ήδη οργάνωσε δύο εκθέσεις στο Παρίσι και στο Μόντε Κάρλο) είναι να καταστήσει αυτό το ανεκτίμητο υλικό προσβάσιμο στο ευρύ κοινό μέσω της ίδρυσης Μουσείου Μαρίας Κάλλας στο Παρίσι το 2024 και να προσελκύσει τις νεότερες γενεές στον κόσμο της όπερας.
Η ασύγκριτη φωνητική και σκηνική τέχνη της Κάλλας επηρέασε και συνεχίζει να επηρεάζει τις περισσότερες σύγχρονες και νεότερες συναδέλφους της.
Οι τραγουδίστριες του εορταστικού Γκαλά της ΕΛΣ και άλλες κορυφαίες τραγουδίστριες του χθες και του σήμερα εξηγούν στην «Κ» τι σημαίνει γι’ αυτές και τη λυρική τέχνη η Μαρία Κάλλας.
ΑΝΝΑ ΠΙΡΟΤΣΙ
«Δεν είναι υπερβολή να σας πω ότι η Κάλλας άλλαξε ολοκληρωτικά και καθοριστικά τη ζωή μου για πάντα. Η Κάλλας είναι αυτή που μ’ έκανε να ανακαλύψω και να ερωτευτώ τη λυρική τέχνη όταν η ενασχόλησή μου ήταν ακόμη μόνο με τη μουσική ποπ και δεν ήξερα απολύτως τίποτα για την όπερα. Σ’ εκείνην οφείλω την αλλαγή που μου χάρισε την καριέρα μου, τη δουλειά που αγαπώ, αυτό που είμαι σήμερα.
Πρώτα απ’ όλα, εισήγαγε στην όπερα το δραματικό ταλέντο, την υποκριτική, που έως τότε ήταν ανύπαρκτα και τώρα απαιτούνται απ’ όλα τα μεγάλα θέατρα του κόσμου. Οσον αφορά το τραγούδι, το εμπότισε με ακόμη αξεπέραστη εκφραστικότητα, συναισθηματική ένταση και ψυχική διείσδυση στους ρόλους που ερμήνευε.
«Εισήγαγε στην όπερα την υποκριτική, που έως τότε ήταν ανύπαρκτη και τώρα απαιτείται απ’ όλα τα μεγάλα θέατρα του κόσμου», υπογραμμίζει η Αννα Πιρότσι.
Σίγουρα έχω επηρεαστεί από αυτήν. Ηταν και είναι το πρότυπό μου. Χάρη σ’ εκείνην προσπαθώ να εκφράσω το απόλυτο που πρέπει αντιπροσωπεύει το τραγούδι. Χάρη σ’ εκείνην προσπαθώ να πειραματίζομαι με τις χειρονομίες, το σώμα, τα μάτια, ώστε να υποστηρίζω τη φωνή, τη μουσική και το τραγούδι, να τονίζω και να προβάλλω σωστά τα λόγια, ώστε όλα να εναρμονίζονται με το μήνυμα που θέλω να περάσω.
ΚΑΘΡΙΝ ΦΟΣΤΕΡ
Η Μαρία Κάλλας ήταν και παραμένει για μένα μια εικόνα, ένα πρότυπο που προσδιορίζει την ουσία του τι σημαίνει να είσαι τραγουδιστής, το επίπεδο που φιλοδοξείς να φτάσεις.
Η Κάλλας ήταν μοναδική και στην εποχή της χάραξε ένα καινούργιο μονοπάτι για την όπερα. Δεν έβγαινε στη σκηνή και απλά τραγουδούσε, αλλά ζούσε τους ρόλους με όλο της το είναι και τους έδινε σάρκα και οστά. Αυτή η ικανότητά της, όχι μόνο ως ερμηνεύτρια αλλά και ως ηθοποιός, με επηρέασε πολύ και αυτό είναι κάτι που προσπαθώ να κάνω κι εγώ σε κάθε παράσταση. Οταν σπούδαζα επικεντρώθηκα στο ρεπερτόριο της κολορατούρας –τη Νόρμα, τη Λουτσία– και σημαδεύτηκα πολύ από εκείνην σ’ αυτούς τους ρόλους και αργότερα και στην Τόσκα. Να αδειάζω την καρδιά μου και να δίνω την καλύτερη παράσταση που μπορώ κάθε φορά. Να ζω τις ηρωίδες μου μέσα από τη μουσική και το λιμπρέτο. Η πρόσκληση να τραγουδήσω για τον εορτασμό της 100ής επετείου από τη γέννησή της –και μάλιστα με έναν από τους πρώτους ρόλους της, τη Λεονόρα στο Φιντέλιο– είναι τεράστια τιμή για μένα και ένα θαυμάσιο ντεμπούτο στην Ελλάδα με την Εθνική Λυρική Σκηνή.
Γκαλά όπερας για τη Μαρία Κάλλας. 16 Σεπτεμβρίου 2023, Ωδείο Ηρώδου Αττικού, Ωρα έναρξης: 20.30.
«Τεράστια πηγη έμπνευσης και θαυμασμού»
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ
«Η Μαρία Κάλλας υπήρξε από τα παιδικά μου χρόνια και από την πρώτη στιγμή που την πρωτοάκουσα, τεράστια πηγή έμπνευσης και θαυμασμού. Και ως καλλιτέχνις, λόγω των μοναδικών ερμηνειών της, αλλά και ως προσωπικότητα. Για μένα είναι η απόλυτη και ακόμα αξεπέραστη ερμηνεύτρια των ρόλων που ερμήνευσε. Και όταν είδα τα ελάχιστα βίντεο που διασώζονται στα οποία τραγουδάει επί σκηνής, με συγκλόνισε ο τρόπος που μεταμορφώνεται κάθε φορά στον ίδιο τον ρόλο, και γίνεται η ίδια η ηρωίδα των έργων. Και αυτό το κέρδισε όχι μόνο με το έμφυτο θείο δώρο της φωνής και του ταλέντου της, αλλά και με συνεχή και αδιάκοπη δουλειά χωρίς να επαναπαυτεί στα προσόντα της.
Η προσφορά της στη λυρική τέχνη είναι τεράστια. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο που μετά το “πέρασμά” της χωρίστηκε η ιστορία της όπερας σε προ Κάλλας και μετά Κάλλας εποχή. Πρώτα απ’ όλα έσπασε το στερεότυπο του μέχρι τότε λυρικού τραγουδιστή, και τον ανέδειξε και ως ηθοποιό. Βεβαίως το ταμπεραμέντο και το ταλέντο της ήταν τεράστια και όλα αυτά μαζί, σε συνδυασμό με τη μοναδικών δυνατοτήτων φωνή της, την έκαναν να μαγνητίζει και να μαγεύει κυριολεκτικά το κοινό.
Ενα άλλο σημαντικό που έκανε είναι ότι “ξέθαψε” έργα ξεχασμένα σχεδόν από την εποχή που γράφτηκαν, τα ανέδειξε με μεγάλη επιτυχία και τα κατέστησε εκ νέου διάσημα, ειδικά στο ρεπερτόριο του μπελκάντο το οποίο υπεραγαπούσε.
Είναι αδύνατον να μην επηρεαστεί ένας λυρικός τραγουδιστής από μια τέτοια προσωπικότητα. Οχι φυσικά σε επίπεδο μίμησης – πώς μπορείς άλλωστε να μιμηθείς έναν μύθο; Θα ήταν αυτοκαταστροφικό. Αλλά σε επίπεδο θαυμασμού, ναι. Πώς να μην επηρεαστείς από μια προσωπικότητα η οποία είχε μια φωνή με τεράστιες δυνατότητες όχι όμως με το ομορφότερο χρώμα –κατά κοινή ομολογία υπήρξαν και υπάρχουν ομορφότερες φωνές από τη δική της– και που όμως έγινε μύθος λόγω των αξεπέραστων ερμηνειών της; Πώς να μη θαυμάσεις μια γυναίκα που ενώ ως νεαρή υπήρξε ευτραφής, κατάφερε να γίνει fashion icon της εποχής της; Πώς να μην εκπλαγείς από μια γυναίκα που ενώ η σχολική της εκπαίδευση ήταν ελλιπής, κατάφερε να συναναστρέφεται τους μεγαλύτερους λόγιους, πολιτικούς και το κορυφαίο τζετ σετ της εποχής της χωρίς να υστερεί σε τίποτα δίπλα τους;
Από την Κάλλας έμαθα πως τίποτα δεν είναι ακατόρθωτο αρκεί να το θέλεις βαθιά μέσα σου. Εμαθα πως το ταλέντο και τα φυσικά προσόντα δεν έχουν καμιά αξία αν δεν συνδυαστούν με σκληρή, συνεχή και αδιάκοπη δουλειά. Η δουλειά του λυρικού καλλιτέχνη πάνω στη φωνή και την τεχνική του δεν σταματάει ποτέ. Είναι ισόβια. Εμαθα και μαθαίνω πάντα ακούγοντάς την, πόσο σημαντικό είναι να ξέρεις λέξη προς λέξη τι τραγουδάς, αλλά και να ακούς τη μουσική που συνδέεται με αυτές, γιατί έτσι οδηγείσαι ενστικτωδώς στην ερμηνεία της κάθε φράσης.
ΛΑΙΔΗ ΤΖΟΑΝ ΣΑΔΕΡΛΑΝΤ
Το 1952, πολύ πριν γίνει με τη σειρά της διάσημη ντίβα, η Σάδερλαντ τραγούδησε στο πλευρό της Κάλλας τον ρόλο της Κλοτίλδης στη «Νόρμα» στο Covent Garden και θυμόταν «σαν να ήταν σήμερα τη συγκλονιστική της ερμηνεία που διαπερνούσε όλο σου το είναι. Και ποτέ δεν θα ξεχάσω στην άρια Casta Diva τον αντίκτυπο αυτής της εξαίσιας φωνής που έμοιαζε να ξεχειλίζει αβίαστα από μέσα της. Θυμάμαι τον εαυτό μου να σκέπτεται, “μα πώς το καταφέρνει αυτό αυτή η γυναίκα; Πώς καταφέρνει να κρατάει τη φωνή της σε τέτοιο επίπεδο και τέτοια ένταση από την αρχή έως το τέλος;”. Αν εγώ επιχειρούσα κάτι τέτοιο, θα κατέρρεα!.
Η γοητεία αυτών των παραστάσεων παρέμεινε τόσο ζωντανή στη μνήμη μου, ώστε για μια ολόκληρη δεκαετία, έως το 1962, απέφυγα να επιχειρήσω να τραγουδήσω αυτόν τον ρόλο. Οταν επιτέλους τόλμησα να το κάνω για πρώτη φορά στο Βανκούβερ, οι αναμνήσεις από την Κάλλας ήταν τόσο έντονες, ώστε για πρώτη και τελευταία φορά στη ζωή μου είχα μια δυσάρεστη ψυχοσωματική αντίδραση: Μια τόσο τρομερή κι επίμονη ναυτία, που αναρωτήθηκα μήπως είμαι έγκυος. Δεν ήμουν, ώστε ο μόνος τρόπος που μπορώ να την εξηγήσω είναι ο τρόμος που αισθανόμουν επειδή θα επιχειρούσα να τραγουδήσω τη Νόρμα μετά την “Ξέρετε-Ποια” που τον είχε τραγουδήσει τόσο θεϊκά».
ΜΟΝΣΕΡΑΤ ΚΑΜΠΑΓΙΕ
Η Καμπαγιέ, μιλώντας για την Κάλλας στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του Αλαν Σιβράιτ για τη δεκάτη επέτειο από τον θάνατό της, ψιθύρισε κλαίγοντας, «Ευχαριστώ Μαρία, που έδειξες σε όλες μας τον δρόμο…».
«Ημασταν φίλες και μιλούσαμε πολύ συχνά», μου εξήγησε όταν τη συνάντησα αργότερα στη Μαδρίτη. «Πολύ θα ήθελα να είχα μαγνητοφωνήσει τις πάμπολλες συζητήσεις μας στη διάρκεια ετών, οι οποίες ποτέ δεν αναφέρονταν σε κουτσομπολιά ή σε αναμνήσεις, αλλά είχαν πάντα ως επίκεντρο τη μουσική, τους συνθέτες και την τέχνη της ερμηνείας.
»Περιστασιακά, η Μαρία, ξέροντας καλά την αγάπη και τον θαυμασμό που έτρεφα για εκείνην, μου έδινε πολύτιμες συμβουλές. Θυμάμαι ότι όταν της είπα ότι πρόσφατα μου είχε προταθεί ο ρόλος της Αμπιγκαΐλε στο “Ναμπούκο” του Βέρντι, τον οποίο δεν ήξερα και είχα αρχίσει να μελετώ ακούγοντας την ηχογράφησή της, αναφώνησε: “Τι, η δική σου φωνή αυτόν τον ρόλο; Είναι σαν να βάζεις κρύσταλλα μπακαρά σ’ ένα κουτί που κουνιέται! Θα σπάσει!” Της απάντησα ότι αν εκείνη νομίζει ότι ο ρόλος δεν είναι σωστός για μένα, τότε δεν θα τον κάνω. “Να θυμάσαι ότι δεν είναι κατάλληλος για σένα, όχι μόνο τώρα, αλλά ποτέ! Η φωνή σου δεν είναι αιχμηρή, είναι πολύ λυρική και γλυκιά γι’ αυτή την ηρωίδα!”. Φυσικά την άκουσα και δεν το μετάνιωσα ποτέ».
ΡΕΝΑΤΑ ΣΚΟΤΟ
«Ημουν αλλεργική στην όπερα όπως ερμηνευόταν πριν από την επανάσταση της Κάλλας: σχεδόν αποκλειστικά εξαρτημένη από τη φωνητική δεξιοτεχνία και πυροτεχνήματα. Με την έλευση της Κάλλας όμως, τα πράγματα άρχισαν να βελτιώνονται κι εγώ από την πλευρά μου έκανα ό,τι περνούσε από το χέρι μου για να προωθήσω την ιδέα της όπερας ως πραγματικό θέατρο, όπως την είχαν οραματιστεί και οι συνθέτες της. Επίσης, η Κάλλας ήταν η μόνη που πραγματικά κατάλαβε και διείσδυσε στο ρεπερτόριο του μπελκάντο και έδειξε τον δρόμο σε όλες εμάς που ακολουθήσαμε. Εμπνευσμένη από εκείνην, εγώ με τη σειρά μου προσπάθησα να κάνω το ίδιο με τον βερισμό». (Το «ρεαλιστικό» ρεπερτόριο που εγκαινίασε ο Πουτσίνι και συνέχισαν οι διάδοχοί του.)
ΤΕΡΕΖΑ ΜΠΕΡΓΚΑΝΖΑ
«Oταν πρωτοείδα την Κάλλας ως Βιολέτα στην “Traviata” το 1957 έτρεμα από συγκίνηση και σημαδεύτηκα για πάντα. Αυτά τα μάτια, αυτή η οικονομία στις κινήσεις που έκανε ένα βλέμμα να αρκεί για να εκφράσει έναν ολόκληρο κόσμο… Με δίδαξε, ή μάλλον μας δίδαξε όλους, ότι όσο πιο έντονα εκφράζεις το δραματικό στοιχείο στην όπερα, τόσο πιο δυνατή γίνεται και η μουσική. Αποφάσισα να προσπαθήσω να κάνω κι εγώ τη δουλειά μου ή έτσι ή καθόλου. Αλλά κανείς, ποτέ, δεν πρόκειται να αγγίξει επίπεδό της ή να φθάσει στα ύψη που έφθασε εκείνη…
»Αργότερα, όταν είχα την τύχη να τραγουδήσω μαζί της τη Νέριδα στη “Μήδεια” ανακάλυψα ότι ήταν η πιο τρυφερή συνάδελφος –ίσως η μόνη τρυφερή συνάδελφος– που συνάντησα στην καριέρα μου.
Καμία συνάδελφος δεν υπήρξε τόσο γενναιόδωρη όσο η Κάλλας στις παραστάσεις της “Μήδειας” στο Ντάλας του Τέξας. Καθ’ όλη τη διάρκεια των παραστάσεων μου συμπεριφερόταν σαν να είχε να κάνει με τη μικρότερη αδελφή της. Μ’ έπαιρνε μαζί της σε όλα τα πάρτι, πράγμα που μ’ έκανε να αισθάνομαι σαν την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων. Ποτέ δεν με άφηνε πίσω, μόνη μου στο δωμάτιο του ξενοδοχείου. Θυμάμαι ακόμη πως, όταν το κοινό με αποθέωσε μετά μια άρια που τραγουδούσα με την πλάτη προς την πλατεία και το πρόσωπο προς τη Μαρία, εκείνη μου ψιθύρισε “γύρισε προς το κοινό και δέξου το χειροκρότημα”, και σιγά, με βοήθησε να στρίψω. Γι’ αυτό όταν άκουγα τον κόσμο να αναφέρεται σ’ αυτήν σαν τίγρη, μου φαινόταν πως δεν αναφέρονται στη γυναίκα που γνώρισα εγώ».
ΡΕΝΕ ΦΛΕΜΙΝΓΚ
«Μόνο η Κάλλας ανταποκρίθηκε πραγματικά στην πρόκληση του μπελκάντο που δεν είναι άλλη παρά η ικανότητα να μεταμορφώσεις αυτά τα έργα σε κάτι παραπάνω από μια απλή επίδειξη δεξιοτεχνίας και φωνητικών πυροτεχνημάτων και να τα εμφυσήσεις με δραματικό περιεχόμενο, ν’ αναζητήσεις και να εκφράσεις την αιτία για αυτά τα πυροτεχνήματα».
ΕΡΜΟΝΕΛΑ ΓΙΑΧΟ
«Οταν πήγα στα Τίρανα από το χωριό μου για να σπουδάσω στη Μουσική Ακαδημία, έμενα με μια φίλη που είχε μια κασέτα της “Τραβιάτα” με τη Μαρία Κάλλας και της ζήτησα να τη βάλει να την ακούσω. Η συγκίνηση που μου προκάλεσε ήταν απερίγραπτη. Οταν βρίσκεσαι αντιμέτωπος με τέτοιο πάθος, τέτοια ολόψυχη ταύτιση με τον ρόλο, δεν σκέπτεσαι πια τον ήχο ή αν κάθε νότα είναι τέλεια. Διότι η συναισθηματική ένταση είναι τέτοια, που σε συμπαρασύρει και σε κάνει να φλέγεσαι, όπως εκείνη… Κανείς μας δεν είναι τέλειος. Αυτό που σε συνεπαίρνει και σε συγκλονίζει δεν είναι η τελειότητα, είναι η αλήθεια – η κραυγή, ο σπαραγμός».
ΠΡΙΤΙ ΓΕΝΤΕ
«Mόνο από εκείνην αντλώ την έμπνευσή μου! Ποτέ μου δεν είχα είδωλα, γιατί όλοι οι καλλιτέχνες έχουν κάτι ιδιαίτερο να προσφέρουν στην τέχνη μας. Ομως η Μαρία είχε έναν απίστευτο τρόπο να διηγείται μια ιστορία με τη φωνή της – και αυτή είναι η μοναδική μου έμπνευση. Ελπίζω να είμαι μια από τις καλλιτέχνιδες που μεταλαμπαδεύουν τη φλόγα της, την πυρετώδη και ασταμάτητη αναζήτησή της για την αλήθεια. Οχι την τελειότητα –άλλωστε ποιος είναι τέλειος;– αλλά την αλήθεια».
