Στις 24 Σεπτεμβρίου 2023, η Ρωσίδα σοπράνο Γιελένα Στίχινα (Elena Stikhina) και ο Ελληνας βαρύτονος Δημήτρης Πλατανιάς σταχυολογούν από το ευρύ ρεπερτόριό τους αγαπημένες άριες της ιταλικής ρομαντικής όπερας στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και στο πλαίσιο αφιερώματος στη Μαρία Κάλλας. Ουδέν μεμπτόν από καλλιτεχνικής απόψεως, τουλάχιστον για τους φίλους του… ποτ πουρί, εάν δεν παρεισέφρεε η εθνικότητα της σοπράνο: Ρωσίδα. Στη χορηγούμενη από το Μέγαρο Μουσικής διαφήμιση σε κοινωνικά δίκτυα, σχόλια αρκετών ανθρώπων κάτω από την ανάρτηση υπενθυμίζουν ότι η χώρα της έχει εισβάλει σε μια άλλη ανεξάρτητη χώρα, την Ουκρανία, βομβαρδίζοντας αμάχους και έχοντας μέχρι τώρα διαπράξει σοβαρά εγκλήματα πολέμου, και άρα η πρωτοβουλία του Μεγάρου να τη συμπεριλάβει στο πρόγραμμά του είναι τουλάχιστον άστοχη – για να επιλέξουμε μια κόσμια λέξη από αυτές που έγραψαν κάποιοι από τους χρήστες για να χαρακτηρίσουν την ενέργεια.
Το όλον επαναφέρει ένα ζήτημα που είχε λάβει –και σωστά– σοβαρές διαστάσεις υπό τη δυτική ορμή υπεράσπισης της Ουκρανίας τους πρώτους μήνες της ρωσικής εισβολής, και αφορούσε τον αποκλεισμό Ρώσων από ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων στους τομείς της κουλτούρας και του αθλητισμού επί δυτικού εδάφους. Εκπορευόταν από τη βασική αρχή –αποδεδειγμένα ισχυρή από την αρχαιότητα ακόμα– ότι η κουλτούρα, οι ανταλλαγές πτυχών του πολιτισμού αποτελούν εκφράσεις πολιτιστικής διπλωματίας. Συμβάλλουν στην ενίσχυση των σχέσεων σε όλα τα επίπεδα με άλλες χώρες. Η ήπια ισχύς μιας χώρας στηρίζεται στους πόρους του πολιτισμού, των αξιών και των πολιτικών της.
Προπαγάνδα
Η ενίσχυση αυτών των πόρων πολιτισμού μιας χώρας παντοιοτρόπως εχθρικής απέναντι στον δυτικό πολιτισμό, τον πολιτισμό μας, ενισχύει τη δική της διπλωματία, τα δικά της επιχειρήματα και τελικώς βάζει ένα λιθαράκι νομιμοποίησης για την εισβολή στην Ουκρανία. Η Ρωσία το ξέρει. Ο τίτλος δημοσιεύματος του Ria Novosti στις 24 Φεβρουαρίου του 2023, ένα χρόνο ακριβώς μετά την εισβολή, το οποίο αναπαρήχθη από φιλορωσικά ΜΜΕ είναι χαρακτηριστικός: «Αλλαξαν γνώμη για την ακύρωση της ρωσικής κουλτούρας. Πώς τα αστέρια μας κατακτούν την Ευρώπη και τις ΗΠΑ» για να συνεχίσει: «Πέρυσι, Ρώσοι καλλιτέχνες στη Δύση αποκλείστηκαν από τα προγράμματα διεθνών διαγωνισμών, συναυλίες ακυρώθηκαν, ταινίες δεν προβλήθηκαν σε φεστιβάλ. Τώρα, κρίνοντας από τις αφίσες, τα προγράμματα και τις διαφημίσεις, η κατάσταση αλλάζει. Πού θα εμφανιστούν οι αστέρες μας και γιατί οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. κάνουν πίσω».
Η άποψη που διατυπώθηκε από πολλούς –και εν πολλοίς επικράτησε– ότι δεν πρέπει να νιώσει αποκλεισμένος ο ρωσικός λαός, διότι τότε θα επιβεβαιωθεί το προπαγανδιστικό αφήγημα του Πούτιν ότι ο υπόλοιπος κόσμος είναι εναντίον τους, δεν φαίνεται να είχε το προσδοκώμενο αποτέλεσμα αντίληψης και κατανόησης εκ μέρους του ρωσικού λαού. Το τεράστιο ποσοστό υποστήριξης τόσο για την εισβολή στην Ουκρανία όσο και προς τον ίδιο τον Πούτιν, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Πανρωσικού Κέντρου Ερευνας της Κοινής Γνώμης (VTsIOM), βρίσκεται στο 80%!
«Αλλαξαν γνώμη για την ακύρωση της ρωσικής κουλτούρας. Πώς τα αστέρια μας κατακτούν την Ευρώπη και τις ΗΠΑ», μετέδιδε πριν από μερικούς μήνες το πρακτορείο Ria Novosti.
Στο μεταξύ, αντιφρονούντες Ρώσοι καλλιτέχνες, που επικρίνουν τον Πούτιν και την εισβολή στην Ουκρανία, διακινδυνεύοντας ακόμα και τη ζωή τους, βλέπουν τη Γιελένα Στίχινα να εμφανίζεται και να ερμηνεύει ελεύθερα στη Δύση και παράλληλα στη σκηνή του θεάτρου Μαριίνσκι υπό τη διεύθυνση του μαέστρου Βάλερι Γκιοργκίεφ (Valery Gergiev). Για όσους δεν γνωρίζουν, ο μαέστρος και διευθυντής του θεάτρου είναι ένθερμος υποστηρικτής του Πούτιν και το θέατρο έχει απολύσει όσους καλλιτέχνες μίλησαν κατά της εισβολής.
Σε περιόδους πολέμου και υψηλού διακυβεύματος όλοι πρέπει να τίθενται ενώπιον των ευθυνών τους κατά το μέρος που τους αναλογεί. Και αυτό συμπεριλαμβάνει τους εμπόλεμους αλλά και τους συμμάχους των αμυνόμενων. Εάν μέχρι στιγμής το 80% του ρωσικού λαού υποστηρίζει την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση», θα πρέπει κάποτε να καταλάβει ότι είναι εισβολή σε μια ξένη χώρα. Και δράσεις… ήπιας ισχύος όπως είναι ο αποκλεισμός των καλλιτεχνών του από τις δυτικές σκηνές μπορεί, έστω κατ’ ελάχιστον, να βοηθούσε.
Η «θυσία»
Και η Δύση πρέπει κάπως να ξεβολευτεί. Ο Τσαϊκόφσκι, ο Στραβίνσκι, ο Προκόφιεφ δεν έπαψαν να είναι σπουδαίοι μουσικοί, όταν ο Πούτιν έστειλε τους εγκληματίες να βιάζουν και να σφάζουν στην Μπούτσα. Αλλά δεν είναι δα και τόσο τρομερή θυσία για το κοινό να απολαύσει τα έργα τους ερμηνευμένα από άλλους ικανούς, λαμπερούς καλλιτέχνες που διαθέτει η Δύση και όχι από τη Στίχινα και άλλες ενσαρκώσεις της ρωσικής ήπιας ισχύος, ούτε η απώλεια μερικών κερδών από την αναδιάρθρωση των καλλιτεχνικών συμβολαίων. Το τίμημα είναι ελάχιστο σε σχέση με το διακύβευμα.
Θα ήταν και ένας φόρος τιμής στον Γκουμίλεφ, στην Αχμάτοβα και τον Μάντελσταμ, σε όλους τους δραματουργούς, ηθοποιούς, μουσικούς που εξοντώθηκαν στην ΕΣΣΔ – πολιτικές της οποίας εφαρμόζει και το θρέμμα της, ο Πούτιν, αλλά και σε όσους συναδέλφους τους αντιστέκονται αυτήν τη στιγμή μέσα στη Ρωσία.
Το περίφημο θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία δεν είναι πια για σχολικές εκθέσεις, ένας στίχος ξεντεριασμένος και στείρος από την πολλή χρήση. Είναι η πραγματικότητα εδώ και τώρα. Και για εμάς, που δεν είμαστε στην πρώτη γραμμή, η ανταπόκριση στο διακύβευμα απαιτεί ένα απειροελάχιστο κομμάτι αρετής και καθόλου τόλμη.
