Ενα λίθινο εργαλείο, ηλικίας περίπου 500.000 ετών, γνωστό σήμερα ως «χειροπέλεκυς», είναι λαξευμένο γύρω από το απολίθωμα ενός μικρού κοχυλιού. Ενα άλλο εργαλείο, μερικές χιλιάδες χρόνια νεότερο, από πολύ καλής ποιότητας πέτρωμα, προικίστηκε από τον δεξιοτέχνη δημιουργό με αξιοσημείωτη συμμετρία. Και ένα τρίτο λίθινο αντικείμενο που θύμιζε πτηνό «απογειώθηκε» όταν εκείνος που το εντόπισε πριν από 150.000 χρόνια τού λάξευσε και ένα μάτι.
Αραγε, πριν από πόσες χιλιετίες εμφανίστηκε στους προγόνους του ανθρώπου η δημιουργική φαντασία; Οι πιο διαδεδομένες θεωρίες αναγνωρίζουν ως αρχαιότερα καλλιτεχνικά δείγματα τις λεγόμενες παλαιολιθικές «Αφροδίτες» της Ευρασίας, καθώς και τη ζωγραφική σπηλαίων όπως αυτά του Λασκό και της Αλταμίρας. Και όμως, η έκθεση «Οι απαρχές της γλυπτικής. Αρχαιολογικά ευρήματα από τον Παλαιό Κόσμο και τη Λέσβο 2,5 εκατομμύρια έως 50.000 χρόνια πριν από σήμερα», που εγκαινιάστηκε χθες στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, υποστηρίζει το εξής γοητευτικό: Η «αισθητική αφύπνιση» εμφανίζεται στην ιστορία του πολιτισμού πολύ νωρίτερα από ό,τι πιστεύαμε και συγκεκριμένα στο πλαίσιο της λεγόμενης «αχελαίας» τεχνικής παράδοσης –της μακροβιότερης στην ιστορία της ανθρώπινης τεχνολογίας– της οποίας τα αρχαιότερα εργαλεία έχουν ηλικία περίπου 1,7 εκατ. ετών.
«Παραδοσιακά, ο κανόνας της ιστορίας της τέχνης θέλει την αισθητική αφύπνιση να συνδέεται με τον Homo sapiens – της παλαιολιθικής εποχής, ο οποίος όμως αφορά εμάς», τόνισε η Νένα Γαλανίδου, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, που συνεπιμελείται την έκθεση μαζί με τον Τόμας Γουίν, καθηγητή Γνωσιακής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, και τον εικαστικό καλλιτέχνη Τόνι Μπέρλαντ. «Εμείς σας προσκαλούμε να αναστοχαστείτε τον κανόνα», συνέχισε, «διότι φαίνεται πως κάποια στιγμή, από τα προγονικά μας είδη που συνδέονται με την “αχελαία” παράδοση, κάποιοι τεχνίτες, κάποιοι λιθοξόοι, πέρα από την ικανοποίηση της καθημερινής ανάγκης για σκάψιμο, ξύσιμο και τεμαχισμό, νιώθουν και την ανάγκη να διακριθούν, να δημιουργήσουν κάτι εξαιρετικό, που δεν μοιάζει με όλα τα άλλα». Οι αισθητικά αφυπνισμένοι αυτοί τεχνίτες, εξήγησε η καθηγήτρια, χρησιμοποιούν άλλοτε τις ιδιαίτερες πρώτες ύλες, άλλοτε την απόλυτη συμμετρία και άλλοτε το στοιχείο της «πλαισίωσης»: Παίρνουν μια κρυσταλλική ατέλεια, μια οπή ή ένα απολίθωμα στο πέτρωμα που λαξεύουν και δουλεύουν γύρω από το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό. «Σε όλα αυτά», πρόσθεσε, «οι αρχαιολόγοι της πρώιμης παλαιολιθικής περιόδου βλέπουμε ένα άλμα στην ιστορία της εννόησης, ένα άλμα γνωσιακό». Οι «Απαρχές της γλυπτικής» βασίζονται σε αντίστοιχη έκθεση που διοργανώθηκε από το Nasher Sculpture Center στο Ντάλας το 2018, ωστόσο, η αθηναϊκή εκδοχή έχει εμπλουτιστεί με παλαιολιθικά ευρήματα από τα Ροδαφνίδια της Λέσβου (που ανασκάπτει η Νένα Γαλανίδου), την Αφρική και την Ευρασία. Υπάρχουν εδώ εκθέματα από 13 χώρες, που δεν έχουν άλλοτε παρουσιαστεί στην Ευρώπη και μάλιστα από την αισθητική πλευρά τους. Πρόκειται επίσης για την πρώτη μεγάλης κλίμακας παλαιολιθική έκθεση σε ελληνικό μουσείο, ενώ και το ίδιο το Μουσείο Μπενάκη δεν έχει φιλοξενήσει παλαιότερα αντικείμενα.
Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι χειροπελέκεις, το μακροβιότερο εργαλείο του ανθρώπινου πολιτισμού, που εμφανίστηκε περίπου 2 εκατ. χρόνια πριν και επέζησε για άλλο 1,5 εκατομμύριο έτη. Ηταν σίγουρα ένα χρηστικό εργαλείο, ενίοτε όμως, σε κοινότητες του Homo erectus, του Homo heidelbergensis, αλλά και του «μεγάλου παρεξηγημένου», του ανθρώπου του Νεάντερταλ, ήταν όπως φαίνεται και μέσω επίδειξης δεξιοτήτων και μεταφοράς μηνυμάτων, ένα στοιχείο ταυτότητας και διάκρισης. «Θα λέγαμε ότι ήταν το ισοδύναμο του σημερινού smartphone», σημείωσε η κ. Γαλανίδου.
Το παλαιότερο έκθεμα των «Απαρχών της γλυπτικής» είναι τόσο απλό και τόσο ανθρώπινο ταυτόχρονα, όσο και ένα βότσαλο με ιδιαίτερη μορφή που συλλέγουμε από μια παραλία: είναι το λεγόμενο «βότσαλο Μακαπάνσχατ» από τη Νότια Αφρική, που μοιάζει με ανθρώπινο πρόσωπο και που πρέπει να προξένησε τόση εντύπωση σε κάποιον πρόγονό μας ώστε να το μεταφέρει στην κατοικία του πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια.
Υπάρχουν ακόμη αντικείμενα «σφαιροειδή», άλλα που μοιάζουν με ελέφαντες ή με λέαινες, και κάποια ιδιαιτέρως μεγάλα, που εφόσον δεν εξυπηρετούσαν κάποια χρηστική λειτουργία, συνιστούσαν επίσης μέσο διάκρισης. Η έκθεση –που θα διαρκέσει έως τον Ιανουάριο– συνοδεύεται και από φιλμογραφικό υλικό, καθώς και από πλήθος παράλληλων δράσεων, όπως ξεναγήσεις, διαλέξεις και εκπαιδευτικά προγράμματα.