Το δίκτυο των μαρτυρικών χωριών στον νομό Καστοριάς είναι μια εξέλιξη των τελευταίων ετών, που έχει βάθος και προοπτική. Πρόσφατα, σε ένα από τα χωριά αυτά, το Κωσταράζι, το παλιό, πέτρινο σχολείο, πλήρως ερειπωμένο μετά την καταστροφή του χωριού από τους Γερμανούς στις 13 Απριλίου 1944, αποκαταστάθηκε πλήρως και λειτουργεί ήδη ως χώρος εκδηλώσεων.
Το Κωσταράζι, σε απόσταση 16 χιλιομέτρων από το Αργος Ορεστικό, εγκαταλείφθηκε μετά την καταστροφή του. Ιδρύθηκε το Νέο Κωσταράζι και στο παλιό χωριό απέμειναν μόνο η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, που ξαναφτιάχτηκε μεταπολεμικά, και το ερειπωμένο σχολειό. Αυτό το κτίσμα, αρχοντικό, διώροφο με λιθοδομή, είναι πλέον αναστηλωμένο και αποτελεί το νέο αξιοθέατο της περιοχής. Είναι ένα μνημείο κατά της λήθης, αλλά και μια νίκη της κοινωνίας των πολιτών καθώς όλα ξεκίνησαν από την Επιτροπή Μαρτυρικών Χωριών που ιδρύθηκε το 2017 από την ιστορική ερευνήτρια Μαρία Παπαϊωάννου, τον Στέργιο Φιλιάδη (πρόεδρο), τον Δαμιανό Σαμαρά και άλλους, με σκοπό να δικαιώσουν την ιστορική μνήμη των κατεστραμμένων από τους Γερμανούς χωριών της περιοχής. Ως το 2019, πέντε χωριά της Καστοριάς είχαν ενταχθεί στο δίκτυο μαρτυρικών χωριών. Είναι το Κωσταράζι, η Λάγκα, η Νίκη, ο Γέρμας, το Μελάνθιο. Ολα, εκτός από το Κωσταράζι, ξαναχτίστηκαν στα θεμέλια των κατεστραμμένων σπιτιών. Δύο ακόμη μικρά χωριά, τα Κρύα Νερά και το Βοτάνι, αναμένουν έγκριση για να ενταχθούν και αυτά στο δίκτυο.
Η Επιτροπή Μαρτυρικών Χωριών λειτουργεί υπό την αιγίδα και τη σκέπη του Δήμου Αργους Ορεστικού. Η συνομιλία με τη Μαρία Παπαϊωάννου, την ιστορική ερευνήτρια που έλκει την καταγωγή από τη μαρτυρική Λάγκα, είναι αποκαλυπτική για την πίστη της στο τελικό αποτέλεσμα. Οταν συγκέντρωσε τα στοιχεία για τα πέντε χωριά που είχαν καταστραφεί από τους Γερμανούς και είχαν όλα θύματα, υπέβαλε αίτημα στο γερμανικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη για υποστήριξη του προγράμματος. Η θετική έκβαση, μέσω των διαδικασιών του Δήμου Αργους Ορεστικού, οδήγησε στη δημιουργία μνημείων στα μαρτυρικά χωριά, με μόνο την ημερομηνία (της καταστροφής) να τα διαφοροποιεί. Το κοινό μνημείο (ύψους άνω των 3 μέτρων μαζί με το βάθρο) με τίτλο «Μαρτυρική Μνήμη» συνδέει τα μαρτυρικά χωριά με τρόπο λιτό και υποβλητικό. Αποτελείται από δύο άνισες, γκρίζες μαρμάρινες στήλες πάνω στις οποίες στηρίζεται ένας μεταλλικός, οξειδωμένος σταυρός. Με μεταλλικά γράμματα αναγράφεται η ημερομηνία κατα-στροφής κάθε χωριού.
Το Παλαιό Κωσταράζι βρίσκεται τέσσερα χιλιόμετρα μακριά από τον νέο οικισμό. Επισήμως, πλέον, με Προεδρικό Διάταγμα του 2017 είναι αναγνωρισμένο μαρτυρικό χωριό, μετά την πυρπόληση του χωριού από τους Γερμανούς ως αντίποινα. Το παλιό σχολείο, χτισμένο το 1928, αν και ερειπωμένο έως πρόσφατα, είχε κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο το 2007, γι’ αυτό και ο Δήμος Αργους Ορεστικού κίνησε τις διαδικασίες για την αναστήλωσή του. Σήμερα, η εκκλησία και το σχολείο, σύμβολα της παλιάς ζωής, και πυλώνες της κοινωνίας, στέκουν ως μνημεία του μαρτυρικού χωριού. Είναι μια ιστορία που έρχεται από την τόσο επώδυνη δεκαετία του 1940, που στον νομό Καστοριάς άφησε σοβαρά τραύματα και κόστισε πολλές ζωές. Μέσα από τις οικογενειακές αφηγήσεις έχει μεταλαμπαδευτεί η αγάπη για τον τόπο, και οι ιστορίες που περνούν από γενιά σε γενιά ζητούσαν να τιμηθούν οι νεκροί και να μείνει για πάντα η μνήμη των παλαιών χωριών.