ΑΛΑΝ ΜΠΕΡΝΣ
Η Ευρώπη μετά τη βροχή
μτφρ: Ρένα Χατχούτ
εκδ. Gutenberg, σελ. 178
Τόπος: κάποια περιοχή της Ευρώπης, ίσως της Kεντρικής, αλλά πιθανώς και της Aνατολικής. Χρόνος: το τέλος ενός μάλλον μείζονος πολέμου, πάντως όχι πυρηνικού, με ευκρινή στοιχεία ολοκαυτώματος. Παρατηρώ όμως ότι ορισμένες εστίες συμπλοκών δεν έχουν σβήσει, παρά τη γενικότερη παύση πυρός στην ευρύτερη διηγητική σκηνή. Η δεδηλωμένη ειρήνη δείχνει αβέβαιη, επισφαλής. Oλα δείχνουν ότι ενδέχεται να καταρρεύσουν την επόμενη μέρα ή νύχτα. Κι αυτός είναι ο εφιάλτης που βασανίζει τους επιζώντες.
Η θολή περιρρέουσα ατμόσφαιρα και το ασαφές μεταίχμιο ζωής και ανέκκλητης ακύρωσής της συμβάλλουν έντεχνα στη δημιουργία ενός κλίματος αγωνιώδους, ανίατης, όπως φαίνεται, σύγχυσης, έντονης αμφιβολίας και πεισματικής διατήρησης εντέλει της ισχύος του ορμεμφύτου προς θάνατον.
«Πολεμήσαμε – έπρεπε να πολεμήσουμε· ήταν απλό – ήταν το μόνο που υπήρχε. Αυτό δεν είναι αλήθεια – τα φαινόμενα απατούν· ήταν για το τίποτα – η επανάστασή μας μια από τις πιο ασήμαντες· χρησιμοποιήσαμε μεγάλα λόγια».
Η δε περιγραφή της όλης θλιβερής χωροταξίας από τον πρωταγωνιστή του έργου, έναν συνειδητά ανώνυμο αφηγητή, είναι απολύτως ενδεικτική του συγκεκριμένου αφηγηματικού ύφους. O,τι διατυπώνει ο τελευταίος από σελίδα σε σελίδα διακρίνεται τόσο από την εγγενή αμφισημία του, όσο και από μια παρατεταμένη ελλειπτική πολιτική λόγου. Ενδεικτικά παραδείγματα: «Σε μια φάρμα στα αριστερά μας φύτρωνε, ή δεν φύτρωνε, μια συστάδα από σημύδες κοντά στους τοίχους της αγροικίας – δεν ήμουν σίγουρος γι’ αυτό […] Θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε πόλη, από οποιαδήποτε από τις δύο πλευρές. Ομάδες στρατιωτών παρέλαυναν στους δρόμους με ταχύ ρυθμό, εκπαιδευμένοι, πειθαρχημένοι, ωστόσο κάποιες στιγμές, στα δίστρατα, αβέβαιοι προς ποια κατεύθυνση να προχωρήσουν».
Tα στρατόπεδα συγκέντρωσης διαδέχονται το ένα το άλλο. Οι μαζικές δολοφονίες ανηλίκων επαναλαμβάνονται. Ανέστιες, απαρέγκλιτα ανώνυμες υπάρξεις αναζητούν τροφή και νερό, ενώ οι αλλεπάλληλοι βιασμοί συνιστούν πάγιο, ανενδοίαστο κανόνα του Κακού. Ρημαγμένες πόλεις. Oλα δείχνουν ότι η ανασυγκρότηση θα είναι εξαιρετικά δύσκολη. Βεβαίως, δεν θα είχα καμία αντίρρηση να προσομοιάσω ορισμένα τοπία της «Ευρώπης μετά τη βροχή» με αντίστοιχα από την Καμπότζη του αρχιγενοκτόνου Πολ Ποτ, από τη μαρτυρική, περίκλειστη Ρουάντα των εμφυλίων σπαραγμών, από τα πεδία της πολυαίμακτης σινοϊαπωνικής σύρραξης ή ακόμα και από τις σφαγές στο πολλαπλώς άτυχο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Η αποκαλυπτική επιλογική δήλωση συνοψίζει τα παράλογα εντέλει αίτια και αιτιατά των απάνθρωπων αυτών συγκρούσεων. Την παραθέτω αυτούσια για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής: «Πολεμήσαμε – έπρεπε να πολεμήσουμε· ήταν απλό – ήταν το μόνο που υπήρχε. Αυτό δεν είναι αλήθεια – τα φαινόμενα απατούν· ήταν για το τίποτα – η επανάστασή μας μια από τις πιο ασήμαντες· χρησιμοποιήσαμε μεγάλα λόγια». Η μανική αναζήτηση μιας επίσης ανώνυμης γυναίκας από τον προαναφερόμενο αφηγητή συμβάλλει στην αναθέρμανση της δράσης από κεφάλαιο σε κεφάλαιο. Η ευκαιριακή συνάντησή τους οπωσδήποτε συνιστά κομβικό σημείο της εξιστόρησης. Το ότι εν συνεχεία απομακρύνεται ο ένας από τον άλλον, επαυξάνει ασφαλώς το αναγνωστικό ενδιαφέρον.
«Ο καλύτερος!»
Είναι προφανές ότι γράφοντας το παρόν έργο, που εκδόθηκε πρώτη φορά το 1965 από τον οίκο John Calder (Publishers) Ltd, ο Αλαν Μπερνς (1929-2013), καθηγητής δημιουργικής γραφής σε διάφορα πανεπιστήμια του Ηνωμένου Βασιλείου, «ο καλύτερος Αγγλος πειραματικός συγγραφέας», σύμφωνα με τον επιμελή φοιτητή του, τον διάσημο πλέον συγγραφέα Ιαν ΜακΓιούαν, δοκιμάζει με επιτυχία στο πεδίο των απαιτητικών κειμενικών εφαρμογών να διαχειριστεί την ύλη του συμβολικού, χωρίς να παραθεωρεί τα στοιχεία μιας αδυσώπητης πραγματικότητας.
Η θητεία στη μεγάλη, ανοικτή σχολή του υπερρεαλισμού είναι έκδηλη. Εντοπίζω κυρίως τις απρόοπτες επιμέρους εξελίξεις του πρωτεύοντος θέματος, τις ανενδοίαστες συνταυτίσεις στοιχείων μιας αμιγώς παράδοξης υφής σημαινομένων με ένα καθ’ όλα ρεαλιστικό υλικό, τις ανατροπές των διηγητικών δεδομένων την τελευταία μάλιστα στιγμή, όπου όλα έδειχναν μια λίγο πολύ φυσιολογική κατάληξη της διαδρομής του βίου, και τον υπερτονισμό καθοριστικών λεπτομερειών, δήθεν ασήμαντων και εν μέρει αυτονόητων, που είναι έτοιμες όμως με τη σειρά τους να αποδομήσουν το κληροδότημα ενός ολόκληρου πολιτισμού. Επισημαίνω ότι η όντως διεξοδική μετάφραση συνοδεύεται από μια διαφωτιστική, ομολογουμένως χρησιμότατη εισαγωγή της ίδιας, της προ πολλού δόκιμης μεταφράστριας.
Kατά τα άλλα, το υποδειγματικά συγκερασμένο αυτό, εύληπτο μυθιστόρημα αποτελεί σαφώς αρχετυπικό σύνθεμα. Θυμίζει, εκτός των άλλων, την ετυμηγορία του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ο οποίος, ως γνωστόν, επέμενε πως όλες κι όλες οι ιστορίες που αφηγούμαστε είναι πάντα μόνον τέσσερις: δηλαδή ένας πόλεμος, μία επιστροφή, μία αναζήτηση και μία θυσία.