ΚΟΛΜ ΤΟΪΜΠΙΝ
Ο Μάγος
μτφρ.: Αθηνά Δημητριάδου
εκδ. Ικαρος, 2023, σελ. 686
Με ένα πέπλο μεγαλοσύνης είναι καλυμμένη η προσωπικότητα του Τόμας Μαν. Πώς μπορεί να συμβαίνει αλλιώς; Ο Γερμανός νομπελίστας έφτασε σε υψηλές λογοτεχνικές κορυφές με το «Μαγικό βουνό», τους «Μπούντενμπροκ», τον «Θάνατο στη Βενετία» και τον «Δόκτορα Φάουστους».
Οποιαδήποτε αναφορά στο όνομα και στη δημιουργική αξία του δεν γίνεται να μην καταλήγει στον περίβλεπτο μύθο του. Ποιος ήταν, όμως, ο άνθρωπος Μαν; Πόση από την αίγλη του υπήρχε στον ιδιωτικό του βίο; Να σκίαζε άραγε η φήμη του τη σχέση του με τη γυναίκα του, Κάτια, και τα παιδιά του;
Η μυθιστορηματική βιογραφία του Κολμ Τόιμπιν «Ο μάγος» (εκδ. Ικαρος) εισδύει με τρόπο λεπταίσθητο στα ενδότερα της ζωής του και μας προσφέρει στην ουσία το πορτρέτο ενός καλλιτέχνη ως οικογενειάρχη.
Ολη η ζωή του Μαν είναι μια στατική εικόνα: ο ίδιος σκυμμένος στο γραφείο του να γράφει, να διορθώνει, να στοχάζεται. Η προσπάθειά του ήταν να μην περάσει ο αχός του κόσμου μέσα στο ησυχαστήριό του. Απαγόρευε ακόμη και στα μέλη της οικογένειάς του να τον ενοχλούν την ώρα που εργαζόταν. Κι όμως, ο παλμός των ιστορικών χρόνων που έζησε τον κύκλωσε και εν πολλοίς τον καθόρισε.
Το ανέμελο παιδί από το Λίμπεκ, με μεγαλοαστό πατέρα που ακολουθούσε όλους τους τύπους της τάξης του και μητέρα από τη Βραζιλία που ήταν γεμάτη φλόγα, ανδρώθηκε και πολύ σύντομα έγινε γνωστός για τα γραπτά του.
Ο ανταγωνισμός με τον αδελφό του, Χάινριχ (σημαντικός συγγραφέας κι ο ίδιος), η τραγική απώλεια των δύο αδελφών του (αμφότερες αυτοκτόνησαν), ο κρυφός και ασίγαστος πόθος για τα αρρενωπά σώματα, ο γάμος με την Κάτια και η προβληματική σχέση με τα παιδιά του συνθέτουν το προφίλ ενός ανθρώπου ταγμένου στην τέχνη του, αλλά ανίκανου να ανταποκριθεί στα τρέχοντα της ζωής.
Το βραβείο Νομπέλ θα του προσφέρει φήμη, ισχυρές φιλίες και οικονομική επιφάνεια, αλλά θα τον βάλει και στο στόχαστρο των ναζί όταν αυτοί θα καταλάβουν την εξουσία στη Γερμανία.
Ολη η ζωή του ήταν μια στατική εικόνα: ο ίδιος σκυμμένος στο γραφείο του να γράφει.
Η αναγκαστική εξορία του στην Ελβετία, στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ θα αποτελέσει γι’ αυτόν ένα εσωτερικό σχίσμα, καθώς η Γερμανία που είχε στο μυαλό του ήταν η πατρίδα των μεγάλων ποιητών και δραματουργών και όχι εκείνη της τυφλής βίας και της κτηνωδίας.
Ο Κολμ Τόιμπιν αποτυπώνει τον Τόμας Μαν ως έναν άνθρωπο που βρέθηκε στο κέντρο των εξελίξεων, καίτοι δεν το ήθελε, κρατώντας μια αμφίθυμη στάση απέναντι στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στις μετέπειτα γεωπολιτικές εξελίξεις.
Οι τραγικές στιγμές δεν έλειψαν και στη δική του οικογένεια. Η αυτοκτονία του γιου του, Κλάους, και η παγερή αντίδραση του Μαν είναι από τις κορυφαίες στιγμές του βιβλίου. Ο Μαν δεν κατάφερε ποτέ να ταιριάξει τα χνότα του με τα δύο μεγαλύτερα παιδιά του (Ερικα και Κλάους). Ηταν τα πιο επαναστατημένα και κριτικά απέναντί του. Η ομοφυλοφιλία τους ήταν ένα διαρκές σκάνδαλο, ενώ οι λογής καταχρήσεις τους τον έφερναν μονίμως σε άβολη θέση.
Ναι, ο Μαν υπήρξε τρωτός εσωτερικά. Οσο τα μυθιστορήματά του αποκτούσαν το εύρος και τη δυναμική κλασικών έργων, τόσο εκείνος οπισθοχωρούσε στη ζωή. Ισως αν δεν ήταν η ανεκτικότητα της Κάτιας να είχε περιπέσει σε ένα πηγάδι αυτολύπησης, από το οποίο ουδείς γνωρίζει πώς θα ανασυρόταν και με τι είδους ψυχικά τραύματα. Η επιστροφή του στη διαιρεμένη Γερμανία, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν θα καταφέρει να ενώσει μέσα του τα σπασμένα κομμάτια μιας πατρίδας ξένης και μακρινής.
Αντίθετα, θα του προκαλέσουν θλίψη οι μηχανορραφίες των Δυτικών και των Ανατολικών που προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν την επιστροφή του για ίδιον όφελος.
Για τον Μαν δεν υπήρξε άλλος αυθεντικός τόπος στη ζωή του από εκείνον της λογοτεχνίας. Κάποιες αντιδράσεις του δείχνουν παγωμένες, αποστασιοποιημένες, σχεδόν κενές συναισθήματος. Εντούτοις ο Τόιμπιν δεν μπαίνει στη διαδικασία να τον κρίνει ή να του προσφέρει βολικό άλλοθι. Υπήρξε μια ξεχωριστή φυσιογνωμία και ως τέτοια αποδείχθηκε προβληματική στον συγχρωτισμό και στη συνάφεια με τους άλλους. Εστω κι αν κάποιες λίγες φορές, ως άλλος μάγος, έκανε κόλπα με τα χέρια του στα παιδιά του.
Μετά τη μυθιστορηματική βιογραφία του Χένρι Τζέιμς («Ο δάσκαλος», εκδ. Ωκεανίδα), ο Κολμ Τόιμπιν αποφάσισε να ασχοληθεί μ’ έναν από τους στυλοβάτες της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Πρόκειται για φιλόδοξο βιβλίο που δεν πνίγεται από το βάρος των προθέσεών του ή την ισχύ του πρωταγωνιστή του. Ενας άλλος Μαν αναδύεται από τις σελίδες. Αν όχι οικείος, σίγουρα πιο κοντινός στα ανθρώπινα. Η εξαιρετική μετάφραση ανήκει στην Αθηνά Δημητριάδου.