Το 2016 ήταν μια χρονιά-ορόσημο για τον όρο fake news. Eντυπος και ηλεκτρονικός Τύπος ανακάλυπταν τη μικρή πόλη Βέλες στη Β. Μακεδονία και τους νεαρούς που έβγαλαν χιλιάδες δολάρια δημιουργώντας και διασπείροντας ψευδείς ειδήσεις υπέρ του Τραμπ στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του. Το γεγονός στάθηκε η αφορμή τόσο για την αποκάλυψη της διάστασης ενός φαινομένου αρχαίου περίπου όσο και ο κόσμος που ενισχύθηκε από τις τεχνολογικές εξελίξεις, όσο και για τη λαίλαπα της ενημέρωσης γύρω από αυτό. Το 2019 ο όρος fake news μπήκε στο λεξικό της Οξφόρδης, ενώ ήδη από το 2018 ξεκινούσε η μεγάλη καριέρα των deep fake βίντεο, τα οποία αντικαθιστούν πειστικά την ομοιότητα ενός προσώπου μέσω ενός άλλου με μια συγκεκριμένη ψηφιακή επεξεργασία, στην οποία η τεχνητή νοημοσύνη έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Σε μια από τις πρώτες εμφανίσεις deep fake βίντεο ο Αμερικανός ηθοποιός και σκηνοθέτης Τζόρνταν Πιλ, σε συνεργασία με το περιοδικό BuzzFeed, μεταφέρει τις κινήσεις του δικού του προσώπου σε αυτό του Ομπάμα, ο οποίος «εμφανίζεται» να χαρακτηρίζει τον Τραμπ «απόλυτο, σιχαμένο βλάκα», με σκοπό να επισημάνουν τη διάσταση και τον κίνδυνο των ψευδών ειδήσεων.
Και ενώ, όπως αποδείκνυαν έρευνες στη συνέχεια, η εκλογή Τραμπ προκλήθηκε από ένα πολύπλοκο σύνολο παραγόντων –κοινωνικοοικονομικών, πολιτιστικών, πολιτικών και τεχνολογικών– και η διασπορά των ψευδών ειδήσεων ελάχιστα επηρέασε την απόφαση των ψηφοφόρων της μιας ή της άλλης πλευράς, η επιθυμία για μια απλή εξήγηση ανέβασε τις ψευδείς ειδήσεις στον υπ’ αριθμόν ένα παράγοντα, οδηγώντας σε μια φρενήρη περίοδο ρεπορτάζ, συνεδρίων και εργαστηρίων για την αντιμετώπιση του φαινομένου, και όχι μόνο στην Αμερική. Λίγο αργότερα και μέχρι τις ημέρες μας, οι ερευνητές προσπαθούν να ακυρώσουν τον όρο fake news επισημαίνοντας το ασαφές του περιεχόμενο, το οποίο περιλαμβάνει από πραγματικές ειδήσεις που απλώς δεν αξίζουν την προσοχή μας μέχρι προπαγάνδα και παραπληροφόρηση που στόχο έχει να «σπείρει» αμφιβολίες και να αυξήσει τη δυσπιστία στους θεσμούς, ενώ αποτυγχάνει να αναγνωρίσει τελικώς την ποικιλομορφία της παραπληροφόρησης είτε πρόκειται για τη μορφή είτε για τα κίνητρα ή για τη διάδοση. Αντιθέτως διαπιστώνεται το ζοφερό μονοπάτι των επιπτώσεων στο οποίο έχει ήδη οδηγήσει η συνεχής χρήση του όρου, ο οποίος ασμένως υιοθετήθηκε και από παράγοντες που προωθούν ψευδείς ειδήσεις –είχε γίνει η αγαπημένη λέξη του Τραμπ– οδηγώντας σε ευρεία σύγχυση ως προς το τι συνιστά αξιόπιστη ενημέρωση, πώς ελέγχεται και ποια είναι τελικώς η αξία της.
Η υπερβολική χρήση του όρου θεωρείται ένας σημαντικός παράγων απαξίωσης και ισχυρής αμφισβήτησης πολιτικών και πολιτικής, δημοσιογράφων και παραδοσιακών ΜΜΕ, εκ μέρους του κοινού, και της «διαταραχής» στην πρόσληψη μιας πραγματικής πληροφορίας. Σε έρευνα του University College Cork της Ιρλανδίας που δημοσιεύθηκε μόλις πριν από μερικές ημέρες (25 Οκτωβρίου 2023) επισημαίνεται ό,τι και αρκετές άλλες σχετικές έρευνες έχουν εντοπίσει τα τελευταία χρόνια: την τεράστια αύξηση των ανθρώπων που απορρίπτουν μια αληθινή είδηση ως ψευδή υποδεικνύοντας βίντεο που χαρακτηρίστηκαν εσφαλμένα ως «deepfake» σχεδόν έξι φορές πιο συχνά από ό,τι τα πραγματικά deepfakes.
Ερευνητές προσπαθούν να ακυρώσουν τον όρο fake news επισημαί- νοντας το ασαφές περιεχόμενό του.
Στο μεταξύ, μεγάλη μερίδα δημοσιογράφων και Μέσων, γνωρίζοντας ότι το πιο «επιτυχημένο» προβληματικό/παραπλανητικό περιεχόμενο είναι αυτό που παίζει με τα συναισθήματα των ανθρώπων ενθαρρύνοντας συναισθήματα ανωτερότητας, θυμού ή φόβου, και επιθυμώντας να διαχωρίσουν τη θέση τους από αυτό, υιοθέτησαν μια στάση «ίσων αποστάσεων» προκειμένου να ενισχύσουν μιαν εντύπωση «αντικειμενικότητας». Μια πιο «υγιεινή» ζώνη ενημέρωσης. Απομάκρυναν έτσι, έτι περαιτέρω, κοινό σκεπτόμενων ανθρώπων που θεωρεί ή γνωρίζει καλά ότι, έτσι κι αλλιώς, μια αληθινή πληροφορία γύρω από ένα γεγονός δεν προσφέρει ιδιαίτερα σοβαρή υπηρεσία στην ενημέρωση αν δεν συνοδεύεται από το ευρύτερο πλαίσιο –ιστορικό, οικονομικό κ.λπ.– που το περιβάλλει, από την ανάλυση και τον δημοσιογραφικό σχολιασμό που καμία σχέση δεν έχουν με «ίσες αποστάσεις», και στις οποίες, τις περισσότερες φορές, το κοινό «διαβάζει»: Δεν θέλω να πω τα πράγματα με το όνομά τους ή δεν θέλω να τα πω με το όνομα που εγώ θεωρώ ότι έχουν.
Επικοινωνία
Οπως είχε γράψει ο Αμερικανός θεωρητικός της επικοινωνίας Τζέιμς Κάρεϊ, πρέπει να κατανοήσουμε την τελετουργική λειτουργία της επικοινωνίας. Αντί να σκεφτόμαστε την επικοινωνία απλώς ως τη μετάδοση πληροφοριών από το ένα άτομο στο άλλο, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η επικοινωνία παίζει θεμελιώδη ρόλο στην αναπαράσταση κοινών πεποιθήσεων. Δεν είναι απλώς πληροφορίες, αλλά δράμα – «μια απεικόνιση των αντιμαχόμενων δυνάμεων στον κόσμο». Οι δημοσιογράφοι δεν είναι ακαδημαϊκοί. Οπως και το κοινό αποτελούν μέρος αυτού του δράματος, κι έτσι μια δημοσιογραφική στάση που δεν φοβάται να αναμετρηθεί με τις πολλές διαφορετικές πεποιθήσεις των ανθρώπων, πιθανόν μπορεί να συμβάλει σε μια πολυεπίπεδη ειδησεογραφική παιδεία, κομμάτι της οποίας είναι η ενίσχυση των πολιτών με δεξιότητες κριτικής έρευνας, που είναι τελικώς και το ζητούμενο μέσα σε έναν κόσμο ανεξέλεγκτης και συνεχούς ροής πληροφοριών.
Η απάντηση στον ορυμαγδό της παραπληροφόρησης με οργανισμούς ελέγχου γεγονότων (fact check) και το σήμα-σφραγίδα «fake» ήταν απαραίτητη, αλλά χωρίς την ευρύτερη ειδησεογραφική παιδεία οδηγεί σε μια διαστρέβλωση, όπου η πλήρης δυσπιστία κατισχύει της υγιούς αμφισβήτησης και δημιουργεί την ανασφάλεια εκείνη που καθησυχάζεται με την καταφυγή σε ακλόνητες πεποιθήσεις και προκαταλήψεις. Το χειρότερο δυνατό δηλαδή σε μια κρίσιμη στιγμή για το μέλλον του κόσμου μας.