Στη δυστοπική και άκρως ενδιαφέρουσα σειρά «Westworld», η πρωταγωνίστρια, Ντολόρες (ένα android), ρωτάει κάποια στιγμή τον Μπέρναρντ (επίσης android): «Τι είναι πραγματικότητα;» και εκείνος απαντάει: «Αυτό που είναι αναντικατάστατο» – δηλαδή ό,τι, εκείνη τη στιγμή, δεν είναι οι ίδιοι. Η απάντηση μοιάζει αυτονόητη, είναι όμως; Στο εξαιρετικό βιβλίο «Superintelligence», o Nικ Μπόστρομ, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υποστηρίζει, με πολύ πειστικά επιχειρήματα, ότι στο μέλλον η τεχνητή νοημοσύνη θα αποτελέσει τη μεγαλύτερη πρόκληση για την ανθρωπότητα, ίσως δε σημάνει το τέλος της. Τι θα συμβεί αν τα ρομπότ ξεπεράσουν σε νοημοσύνη τους ανθρώπους, αποκτήσουν «υπερνοημοσύνη»; Αν αρχίσουν να νιώθουν, να έχουν αισθήματα; Στο «Westworld», τα androids κάποια στιγμή ανακαλύπτουν ότι έχουν μνήμη και, μέσω της μνήμης, συνείδηση των πράξεών τους. Και τότε ξαφνικά όλα αλλάζουν. Δεν θα αποκαλύψω προφανώς την πλοκή και έκβαση της σειράς, αλλά σίγουρα οι εμπνευστές της δεν την έφτιαξαν για να μας διασκεδάσουν.
Ο τεχνητός νους που έχουν δημιουργήσει διάφορες εταιρείες (Google, Amazon, Apple, Microsoft, Open AI) έχει ασφαλώς μνήμη, τρομακτική, πολύ μεγαλύτερη απ’ όση διαθέτει ένας άνθρωπος, αφού έχει την ικανότητα, μέσω αλγορίθμων μάθησης, να αποθηκεύει και στη συνέχεια να επεξεργάζεται τεράστιο όγκο δεδομένων που είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο. Μέσω αυτών των δεδομένων είναι σε θέση να συνθέτει, για παράδειγμα, σονέτα και ωδές που να ανταγωνίζονται, σε στιχουργική δεινότητα, αυτά του Σαίξπηρ ή του Κιτς. Πολλές φορές, ωστόσο, έχει (ευτυχώς για εμάς) «παραισθήσεις» –οι ειδικοί το ονομάζουν «hallucinations»– και ξαφνικά σ’ ένα ερωτικό σονέτο του Βάρδου μπορεί να παρεισφρήσουν στίχοι του Ελιοτ, επειδή ο τελευταίος σε δικό του ποίημα παραθέτει ένα στίχο του ελισαβετιανού. Επιπρόσθετα, και το πιο βασικό, αυτός ο τεχνητός νους είναι μεν σε θέση να ανατρέχει και να μιμείται έργα που ανήκουν στο παρελθόν της λογοτεχνίας (αν και τις περισσότερες φορές οι μιμήσεις αυτές είναι από μέτριες ως κακές), δεν μπορεί όμως (ακόμη, τουλάχιστον) να πλάσει εκείνα που θα την ανανεώσουν. Αρα το ερώτημα για εμάς σήμερα είναι: Θα μπορέσει, για παράδειγμα, το 2031 να γράψει μια νέα «Στροφή» και να εγκαινιάσει έτσι ένα καινούργιο ρεύμα στην ελληνική ποίηση; Αυτό θα συμβεί μόνον αν καταφέρει κάποια στιγμή να κωδικοποιήσει τη φαντασία, να κωδικοποιήσει τη δημιουργικότητα, που σημαίνει καθώς διαρκώς εξελίσσεται, να καταφέρει κάποτε να αποκτήσει ενσυναίσθηση ή και να αναπτύξει δικά του συναισθήματα. Να μπορεί να εκστασιάζεται καθώς κοιτάζει την «Εναστρη νύχτα» του Βαν Γκογκ ή να δακρύζει καθώς ακούει την 5η του Μάλερ, ή ακόμη να πενθεί με τον θάνατο ενός άλλου τεχνητού νου – ο οποίος λόγω κάποιας βλάβης απορρυθμίζεται και σταματά ξαφνικά να λειτουργεί. Αν συμβεί αυτό, ενδέχεται να ξεπεράσει κατά πολύ την ανθρώπινη δημιουργικότητα και να τη θέσει υπό αμφισβήτηση. Και τότε αυτό που αποκαλούμε «ιδιαίτερη, μοναδική, ανθρώπινη φωνή» να φαντάζει κάτι εντελώς παρωχημένο.
Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος
Ποιητικοί παπαγάλοι
Το πιο παράξενο δεν είναι ότι η τεχνητή νοημοσύνη δοκιμάζει πια να συνθέσει ποιήματα, αλλά η άρνηση των ποιητών να την εντάξουν στα θέματα με τα οποία καταπιάνονται· δεδομένου ότι, κατά πάσα πιθανότητα, πρόκειται να μεταβάλει τη ζωή όπως τη γνωρίζουμε περισσότερο απ’ οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη επινόηση. Αν και, μάλλον, όχι τον τρόπο που γράφεται η ποίηση. Οχι ακόμη, έστω.
Ο τεχνητός νους είναι μεν σε θέση να ανατρέχει και να μιμείται έργα που ανήκουν στο παρελθόν της λογοτεχνίας, δεν μπορεί όμως (ακόμη, τουλάχιστον) να πλάσει εκείνα που θα την ανανεώσουν.
Αν θεωρήσουμε ότι η ποίηση συνίσταται, κατά βάση, σε μορφικούς κανόνες, συνηχήσεις και παρηχήσεις, κοινότοπες παρομοιώσεις και ανακυκλωμένες μεταφορές ή, ίσως, σε τυχαίους συνδυασμούς λέξεων και παραισθήσεις υπερρεαλιστικής καταγωγής, τότε τα Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα, τα προγράμματα δηλαδή εκείνα που κατανοούν τη φυσική γλώσσα και παράγουν δικά τους κείμενα αναγνωρίζοντας μοτίβα και προβλέποντας την επόμενη λέξη κάθε φράσης (γιατί ώς εκεί φτάνει προς το παρόν η τεχνητή νοημοσύνη), ναι, μπορούν να συνθέσουν ποιήματα.
Αν όμως δεχθούμε πως η ποίηση είναι, ακριβώς, η ανατροπή του αναμενομένου, που προέρχεται και οδηγεί στη διεύρυνση της ανθρώπινης ευαισθησίας και στη διατύπωση αληθειών που έρχονται από πολύ βαθιά μες στη συνείδησή μας, τότε η μέρα που θα δούμε αληθινά ποιήματα –και όχι παρωδίες ποιημάτων– γραμμένα από κάποιας μορφής τεχνητή νοημοσύνη αργεί ακόμη· ίσως ακόμα περισσότερο και από την αναμενόμενη ανάπτυξη (ή αναγνώριση) συνείδησης στα προγράμματα αυτά. Αργεί, αλλά δεν αποκλείεται.
Ευτυχία Παναγιώτου
Η ανάμνηση της ποίησης
Κάποια στιγμή θα γραφτούν από Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα στίχοι, γλωσσικές κατασκευές που θα μοιάζουν όντως με ποίηση: με την ανάμνησή της, την αίσθησή της ή ακόμη με την παλιά αίγλη της. Οι αναγνώστες του μέλλοντος δεν θα είναι σε θέση να διακρίνουν τους στίχους που παράγει μια μηχανή από εκείνους που παρήγαγε ή που παράγει ένας άνθρωπος, γιατί δεν θα έχουν εμπειρίες ανάγνωσης ποίησης ή θα έχουν ήδη απολέσει μέρος του πρότερου εαυτού τους. Για την ακρίβεια, και η ποίηση θα έχει αλλάξει. Πλέον, φαίνεται δεδομένη η πορεία υποχώρησης του (πυκνού) μεταφορικού λόγου, η φτωχοποίησή του, για διάφορες επικοινωνιακές ευκολίες.
Θα μπορέσει, όμως, άραγε ένα γλωσσικό μοντέλο, πέρα από το να γράφει στίχους, να υποκαταστήσει την ίδια την ποιητική συνείδηση; Αν μοντελοποιήσει τους περίπλοκους και μοναδικούς χειρισμούς της μεταφορικής γλώσσας, θα κατακτήσει την ικανότητα του δημιουργικού νου να παράγει και να προάγει στάσεις ζωής, κριτικά συστήματα σκέψης, δομές συναισθημάτων, ιστορικές νοηματοδοτήσεις και ό,τι συνεπάγεται (και πολιτικά) αυτή η συνθετική δύναμη; Ισως κάποτε τα καταφέρει, έπειτα από πολλές δοκιμές, εφόσον θα έχουν ξοδευτεί άπειροι πόροι.
Είτε η ποίηση μοντελοποιηθεί επιτυχώς ή όχι, ποια (ανθρώπινη) ανάγκη κρύβεται πίσω από την επιδίωξη αυτή; Η προσομοίωση μεγάλων, όπως πιστεύουμε σήμερα, ποιητικών φωνών, για παράδειγμα της Ντίκινσον, του Σαίξπηρ, του Καβάφη, δεν δείχνει να αποσκοπεί στην ανάδειξη και την εξέλιξη των ίδιων των ποιητικών/αισθητικών μορφών, στη δημιουργία δηλαδή σπουδαίας τέχνης στο μέλλον από μηχανές. Η διείσδυση στο μεγαλειώδες μυστήριο του ανθρώπινου εγκεφάλου που δημιουργεί τέχνη, η ανακάλυψη του μηχανισμού του και η υιοθέτηση των εργαλείων του, φαίνεται ότι θα εξυπηρετήσει κάτι άλλο, ακόμη απροσδιόριστο. Σε κάθε περίπτωση, αρχικά θα οδηγήσει ως παράπλευρη απώλεια ή και σκόπιμα στο έντεχνο πλάσιμο νέων μορφών κερδοφορίας, μήπως και εξουσίας, υψηλών προδιαγραφών.
Γιώργος Αλισάνογλου
Η μηχανή που κατασκευάζει ιστορίες
Η τεχνητή νοημοσύνη εξ ορισμού παράγει κάτι που μας κάνει να σκεφτούμε. Δεν θα παρήγε ούτε θα αναπαραγάγει αυτό που θα έγραφε ένας άνθρωπος, επειδή αυτή είναι μια απίστευτα υποκειμενική τοποθέτηση, η βιωμένη εμπειρία και το συγκινησιακό κομμάτι ίσως δεν θα είναι εκεί. Αλλά, σίγουρα, θα δημιουργήσει δυο καλούς στίχους που θα κάνουν τον άνθρωπο, και εν προκειμένω τον ποιητή, να σκεφτεί περισσότερα πράγματα, προς ποια κατεύθυνση προχωράει η γλώσσα σήμερα.
Εργαλεία όπως το ChatGPT φαίνονται έτοιμα να αλλάξουν τον κόσμο της ποίησης, αλλά θα έλεγα πως οι ίδιοι οι ποιητές έχουν επίσης πολλά να μας διδάξουν για την τεχνητή νοημοσύνη. Ακόμη και οι πιο άμεσοι και «ελεύθεροι» ποιητές ακολουθούν περισσότερους κανόνες από αυτούς που θα ήθελαν να παραδεχτούν. Ενας καλός ποιητής κατανοεί, δομεί γραμματικούς κανόνες και κάποτε έρχεται η στιγμή που πρέπει να τους σπάσει, να φτάσει τη γλώσσα στα όριά της, να την οδηγήσει στο άρρητο, στο ανείπωτο, κι εκεί να δημιουργήσει μια νέα γλώσσα ως μια αλγοριθμική υπόθεση, συνθήκη ελευθερίας της γενιάς του, της εποχής, σε κάθε παρόντα χρόνο.
Οι πιο λεπτοί κανόνες της ποίησης φαίνεται δύσκολο να κωδικοποιηθούν, αλλά χωρίς κάποιες βασικές νόρμες για το τι είναι ένα ποίημα, δεν θα μπορούσαμε ποτέ να αναγνωρίσουμε ή να γράψουμε. Οταν οι μαθητές διδάσκονται να μιμούνται τη δομή ενός χαϊκού, μαθαίνουν αποτελεσματικά να ακολουθούν αλγοριθμικούς περιορισμούς. Θα έπρεπε να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι υπολογιστές μπορούν να κάνουν το ίδιο; Κάθε άλλο. Πιστεύω πως ο υπολογιστής, η τεχνητή νοημοσύνη, είναι μια μορφή «ποιητικού λόγου» που προκύπτει από την εποχή μας ως μετα-γλώσσα – προέκταση των πολυάριθμων σχεδιασμάτων του ίδιου του ποιητή προς το ποίημα. Η Τ.Ν. είναι η γλώσσα που δημιούργησε ο ποιητής, που όμως μπορεί να «μιλήσει» αποκλειστικά με τα εκφραστικά μέσα με τα οποία την «τροφοδοτεί» ο ποιητικός αλγόριθμος και που κάποια στιγμή θα ξεπεραστεί από μια νέα «φυσική» γλώσσα που θα επινοήσει πάλι ο ποιητής, εξελίσσοντας έτσι τη λειτουργία της γραφής, όπως γίνεται μέσα στους αιώνες.