Ανεγείρονται ήδη από τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου. Το πρώτο είναι ένα που φιλοτέχνησε ο Γιώργος Ζογγολόπουλος το 1948 στο Κερατσίνι, ενώ χαρακτηριστικά είναι και εκείνα που δεσπόζουν στο Καλπάκι και στα Καλάβρυτα. Ο αριθμός τους αυξήθηκε μετά την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 1982, ενώ τότε άρχισε να αλλάζει και η μορφή τους – ένα ενδεικτικό παράδειγμα συναντάμε στον Καρακόλιθο Διστόμου. Και όμως, τα δημόσια μνημεία για τη δεκαετία του 1940 δεν έχουν καταγραφεί, τεκμηριωθεί και μελετηθεί συστηματικά στην Ελλάδα.
«Ενώ έχουμε αποτελέσματα της ιστορικής έρευνας για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στη λογοτεχνία ή στον κινηματογράφο, δεν ισχύει το ίδιο για τα εικαστικά», λέει ο Αλέξανδρος Τενεκετζής, επίκουρος καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Πατρών. «Δεν νομίζω όμως ότι υπάρχει πλέον δήμος στην Ελλάδα που να μην έχει ένα μνημείο για την Εθνική Αντίσταση», προσθέτει. «Ειδικά στη δεκαετία του ’80, ήταν και μεγάλο θέμα αντιπαράθεσης ανάμεσα στους νέους δημάρχους του ΠΑΣΟΚ και στην παράταξη της Νέας Δημοκρατίας».
Τέτοια κενά έρχεται να καλύψει το ερευνητικό πρόγραμμα «WaRs: Μνημεία για τον Πόλεμο και την Αντίσταση στην Ελλάδα – Καταγραφή, τεκμηρίωση και ιστορική προσέγγιση των δημόσιων μνημείων από το 1945 μέχρι σήμερα», το οποίο χρηματοδοτείται από το ΕΛΙΔΕΚ και έχει φορέα υλοποίησης το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Το πρόγραμμα, με επιστημονική υπεύθυνη την Αρετή Αδαμοπούλου, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ξεκίνησε το 2022, με τα μέλη της ερευνητικής ομάδας (Αλέξανδρος Τενεκετζής, Αννα-Μαρία Δρουμπούκη, Κωνσταντίνος Αργιανάς, Κώστας Κορρές) να ταξιδεύουν στην Ελλάδα και να καταγράφουν μνημεία που εντόπιζαν σε πρωτεύουσες νομών και μεγάλες πόλεις.
«Μετά την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης σταματάει η παραγωγή του Ελληνα στρατιώτη και έχουμε πλέον τη μορφή του αντιστασιακού με το δίκοχο», λέει ο καθηγητής Αλέξανδρος Τενεκετζής.
Μέχρι στιγμής έχουν καταγραφεί περίπου 200 μνημεία και έχουν ανέβει σε μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων, συνοδευόμενα από τίτλο, φωτογραφία, αναλυτική περιγραφή σε ελληνικά και αγγλικά κ.λπ. Χωρίζονται σε τέσσερις θεματικές: Πόλεμος, Κατοχή – Αντίσταση, Ολοκαύτωμα, Εμφύλιος. Στις αρχές του 2024 η βάση δεδομένων θα είναι διαδικτυακά προσβάσιμη από το ευρύ κοινό, που θα μπορεί περιηγηθεί στο περιεχόμενό της με τη βοήθεια ενός διαδραστικού χάρτη και με κριτήρια αναζήτησης το θέμα των μνημείων, τη χρονολογία τους, τον καλλιτέχνη κ.λπ.
Ποια είναι μερικά από τα πρώτα συμπεράσματα της ομάδας; «Ο Εμφύλιος εξακολουθεί να αποτελεί ένα δύσκολο, τραυματικό κομμάτι του παρελθόντος και σπάνια αποτυπώνεται», λέει ο Αλέξανδρος Τενεκετζής. «Εχουμε επίσης καθυστερήσει πολύ σε σχέση με την Ευρώπη στην απεικόνιση της μνήμης του Ολοκαυτώματος», συνεχίζει, προσθέτοντας ότι η σχετική προσπάθεια ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του ’90 στη Θεσσαλονίκη. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι μέχρι την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης τα μνημεία για τη δεκαετία του ’40 επικεντρώνονται στο Αλβανικό Επος και στον Ελληνα στρατιώτη. Στην περίοδο της χούντας αυξάνονται οι παραγγελίες για προτομές του Ιωάννη Μεταξά, οι οποίες αποσύρονται στη Μεταπολίτευση (με εξαίρεση εκείνες στο Ρούπελ και στο Καλπάκι). «Μετά την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης σταματάει η παραγωγή του Ελληνα στρατιώτη και έχουμε πλέον τη μορφή του αντιστασιακού με το δίκοχο, του αντάρτη που είναι ζωσμένος με πυρομαχικά και συχνά συνοδεύεται από μια γυναικεία μορφή, ενώ έχουμε και τον ανδριάντα του Αρη Βελουχιώτη στη Λαμία», λέει ο Αλέξανδρος Τενεκετζής και συνεχίζει: «Τα πρώτα έργα είναι τελείως παραστατικά, όμως από το 2000 συναντάμε και πιο αφαιρετικές προσπάθειες».
Υπάρχει ωστόσο και μια παλαιότερη ενδιαφέρουσα περίπτωση: «Η Αθηνά στο Πεδίον του Αρεως», λέει ο κ. Τενεκετζής, «είναι ένα ηρώο πεσόντων αφιερωμένο στους Βρετανούς, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς που πολέμησαν στις μάχες 1941-1945, συμπεριλαμβάνει δηλαδή και τα Δεκεμβριανά. Μνημονεύει τους συμμάχους που μας βοήθησαν και δείχνει ότι κατευθυνόμαστε προς τη Δύση. Μπροστά υπάρχει ένα λιοντάρι, που θυμίζει τους λέοντες της Δήλου, όμως λέοντες έχει και ο θυρεός της Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Η Αθηνά συνδέεται με την αρχαιότητα και έτσι το μνημείο έχει πολλαπλούς συμβολισμούς».
Το πρόγραμμα «WaRs» θα παρουσιαστεί στο διεθνές συνέδριο «Monuments for World War II: Memory and Oblivion in the Balkans and Central-East Europe», που πραγματοποιείται στις 23 και 24 Νοεμβρίου στο Ιδρυμα Θεοχαράκη.