Ο ιστορικός Νάιαλ Φέργκιουσον είναι γνωστός κυρίως για τα έργα οικονομικής ιστορίας που έχει συγγράψει, καθώς και για εκείνα στα οποία μελετά την πτώση των αυτοκρατοριών, τους πολέμους ή τη σημασία των κάθε λογής δικτύων στην Ιστορία. Δημοφιλείς επίσης είναι οι βιογραφίες του, όπως εκείνη για την οικογένεια Ρότσιλντ ή μια πιο πρόσφατη για τον Χένρι Κίσινγκερ. Δεν θα έπρεπε, ωστόσο, να προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι στο τελευταίο του βιβλίο, με τίτλο «Καταστροφές. Μαθήματα ιστορίας για τη Δύση», το οποίο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια στις 29 Νοεμβρίου, ο ιστορικός διευρύνει τα ενδιαφέροντά του προκειμένου να καταπιαστεί με σεισμούς, λιμούς και καταποντισμούς της ιστορίας της ανθρωπότητας και κυρίως με την πρόσφατη πανδημία της COVID.
Ειδικά για την πανδημία υποστηρίζει, μεταξύ άλλων, και μια θέση που ήδη έχει προκαλέσει τις αντιδράσεις όσων τον κατατάσσουν με δυσαρέσκεια στο συντηρητικό στρατόπεδο. Ενα από τα επιχειρήματα του Φέργκιουσον είναι ότι, όπως περίπου συνέβη και στο πυρηνικό ατύχημα του Τσερνόμπιλ το 1986 ή σε εκείνο του διαστημικού λεωφορείου Τσάλεντζερ την ίδια χρονιά, η ευθύνη για μια καταστροφή δεν βαραίνει τόσο τις ηγεσίες ενός οργανισμού ή μιας χώρας, όσο τα μεσαία στρώματα της γραφειοκρατικής διοίκησής τους. Ο Φέργκιουσον επικαλείται τον Τολστόι, που στο «Πόλεμος και ειρήνη» γράφει ότι ο Ναπολέων δεν ήταν όσο σημαντικός νόμιζε (όχι τουλάχιστον όσο οι δυνάμεις της Ιστορίας), προκειμένου να υποστηρίξει ότι ο Ντόναλντ Τραμπ και ο Μπόρις Τζόνσον δεν ήταν οι βασικοί υπεύθυνοι για τις κακές επιδόσεις των ΗΠΑ και της Αγγλίας στην πανδημία.
«Σε καμία περίπτωση δεν νομίζω ότι έκαναν καλή δουλειά», λέει στην «Κ» ο ιστορικός. «Αν όμως εξετάσετε τι ποσοστό της υπερβάλλουσας θνησιμότητας οφειλόταν στην κακή ηγεσία τους, νομίζω ότι θα διαπιστώσετε πως δεν ήταν πολύ υψηλό, επειδή οι πραγματικές αποτυχίες προήλθαν από άλλες πηγές. Για παράδειγμα, ο λόγος που ήταν αδύνατο να μάθουμε ποιος είχε COVID στην Αμερική τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 2020 ήταν ότι τα κέντρα ελέγχου νοσημάτων (CDC) είχαν αποτύχει πλήρως να διαθέσουν τα απαραίτητα τεστ και αυτό δεν είχε καμία σχέση με τον Τραμπ. Αν υπήρχε κάτι που ο Τραμπ έκανε σωστά, ήταν να επισπεύσει την παραγωγή εμβολίων, βγάζοντάς τα εκτός του ελέγχου του CDC και αυτό είχε τεράστια επιτυχία. Η ανακάλυψη εμβολίων πολύ υψηλής αποτελεσματικότητας ήταν το πιο σημαντικό πράγμα που συνέβη στην πανδημία και ο Τραμπ αξίζει κάποια εύσημα γι’ αυτό, επειδή το σχετικό πρόγραμμα της κυβέρνησής του, το “Warp Speed”, ήταν πολύ επιτυχημένο.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η επικοινωνιακή πολιτική του Μπόρις Τζόνσον ήταν εντελώς συγκεχυμένη και η δική του συμπεριφορά εντελώς υποκριτική – αφού παραβίασε ξεκάθαρα τους δικούς του κανόνες. Ομως το Ηνωμένο Βασίλειο τα πήγε πολύ καλά στα εμβόλια. Αν εξετάσουμε γιατί η υπερβάλλουσα θνησιμότητά του, όπως και αυτή των ΗΠΑ, ήταν υψηλότερη από ό,τι στην Ταϊβάν ή στη Νότια Κορέα, θα διαπιστώσουμε ότι αυτό οφειλόταν στις γραφειοκρατικές δομές της δημόσιας υγείας της Αμερικής και της Αγγλίας, οι οποίες έκαναν πολύ κακή δουλειά. Και θα είχαν κάνει κακή δουλειά αν η Χίλαρι Κλίντον ήταν πρόεδρος ή αν ο Ντέιβιντ Κάμερον ήταν πρωθυπουργός. Τείνουμε να υπερτιμούμε τη σημασία των δημοκρατικά εκλεγμένων ηγετών και να υποτιμούμε τη σημασία των γραφειοκρατιών, οι οποίοι συνεχίζουν να υφίστανται ανεξάρτητα από το ποιος είναι πρωθυπουργός ή πρόεδρος».
Η απειλή του Δράκου
Ο Νάιαλ Φέργκιουσον υποστηρίζει επίσης ότι η πανδημία της COVID-19 επέτεινε τον λεγόμενο «Β΄ Ψυχρό Πόλεμο», που διεξάγεται μεταξύ Αμερικής και Κίνας από το 2019 και για τον οποίο ο ιστορικός έχει ξαναμιλήσει στο παρελθόν. Στις «Καταστροφές», ο Φέργκιουσον επαναλαμβάνει τη θέση ότι ο νέος Ψυχρός Πόλεμος είναι αναπόφευκτος, αλλά και επιθυμητός, κυρίως επειδή δεν επιτρέπει στις ΗΠΑ να εφησυχάζουν στις προσπάθειες της Κίνας να κυριαρχήσουν στο πεδίο των τεχνολογιών στρατηγικής σημασίας. Αραγε όμως δεν ήταν αρκετός για την ανθρωπότητα ένας μόνο Ψυχρός Πόλεμος, με τις τόσες ψυχρές ή θερμές συνέπειές του;
«Κοιτάξτε, το θέμα με τον Ψυχρό Πόλεμο είναι ότι, αν ως εναλλακτική έχουμε τον Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τότε πρόκειται για μια πολύ καλή ιδέα», αποκρίνεται ο Νάιαλ Φέργκιουσον. «Από τότε που έγινε ηγέτης της Κίνας», συνεχίζει ο Φέργκιουσον, «ο Σι Τζινπίνγκ επιδίωξε πολύ ξεκάθαρα, όχι απλώς να καλύψει τη διαφορά με τις ΗΠΑ, αλλά να αμφισβητήσει και την πρωτοκαθεδρία τους. Η Κίνα όχι μόνο μέσω της κλοπής πνευματικής ιδιοκτησίας και τεχνογνωσίας στην οποία επιδίδεται, αλλά και μέσω συνεχών επενδύσεων στη στρατιωτική τεχνολογία, αποτελεί μια ξεκάθαρη πρόκληση για τις ΗΠΑ και τον δυτικό κόσμο γενικότερα – πρόκληση ιδεολογική, τεχνολογική και γεωπολιτική.
Η θέση μου τα τελευταία πέντε χρόνια είναι ότι βρισκόμαστε μέσα στον Β΄ Ψυχρό Πόλεμο και καλύτερα να σταματήσουμε να προσποιούμαστε το αντίθετο και να το αντιμετωπίσουμε – οι Κινέζοι βλέπουν σίγουρα τους εαυτούς τους εντός αυτού του πολέμου. Κατά τη γνώμη μου, η πανδημία επιβεβαίωσε αυτή τη θέση. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι ο κορωνοϊός ξεκίνησε από τη Γουχάν. Από τότε που έγραψα το βιβλίο, τα στοιχεία περί διαρροής του ιού από κάποιο κινεζικό εργαστήριο έχουν γίνει πειστικότερα, σε αντίθεση με εκείνα που εντόπιζαν την προέλευσή του στις υπαίθριες αγορές ζώων. Κάτι περίεργο συνέβαινε, λοιπόν, σε εκείνα τα εργαστήρια».
Η Κίνα όχι μόνο μέσω της κλοπής πνευματικής ιδιοκτησίας και τεχνογνωσίας, αλλά και μέσω επενδύσεων στη στρατιωτική τεχνολογία, αποτελεί ξεκάθαρη πρόκληση για τον δυτικό κόσμο.
Μιλώντας για πολέμους, άραγε μπορούμε να διδαχθούμε κάτι από τον πόλεμο μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς ή είναι πολύ νωρίς; «Αν συγκρίνετε την κρίση που συμβαίνει στη Μέση Ανατολή τώρα με την κρίση του 1973, μέχρι στιγμής η τωρινή είναι μικρότερη και λιγότερο καταστροφική από οικονομικής άποψης», εξηγεί ο Φέργκιουσον. «Θέλω όμως να τονίσω το “μέχρι στιγμής”, διότι είναι πολύ πιθανό η σύγκρουση να κλιμακωθεί αν η Χεζμπολάχ επιτεθεί στο Ισραήλ, αν η κατάσταση στη Δυτική Οχθη ξεφύγει περισσότερο, αν οι διάφορες πολιτοφυλακές στη Συρία εμπλακούν άμεσα. Δεν νομίζω ότι θα ζήσουμε κάτι τόσο μεγάλο όσο το σοκ του τετραπλασιασμού της τιμής του πετρελαίου το 1973-74. Μπορώ όμως να δω την πιθανότητα ενός μεγαλύτερου πολέμου, που θα έχει μεγαλύτερη διάρκεια από όσο πιστεύει ο κόσμος και θα διαταράξει εντονότερα τις διεθνείς προμήθειες πετρελαίου.
Οποιος νομίζει ότι θα υπάρξει κατάπαυση του πυρός, ανταλλαγή αιχμαλώτων και ότι αυτό θα σημάνει το τέλος, νομίζω ότι θα απογοητευθεί, γιατί πολλά μπορούν να πάνε στραβά. Και αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι οι ΗΠΑ δεν αποτρέπουν με πολύ αποτελεσματικό τρόπο το Ιράν. Νομίζω ότι το Ιράν δεν φοβάται τις αμερικανικές επιθέσεις στο στρατιωτικό και πυρηνικό του σύστημα. Αν φοβόταν, θα ήταν πολύ πιο προσεκτικό».
Το πυρηνικό οπλοστάσιο
Ερωτώμενος ποιες άλλες καταστροφές θεωρεί πιθανές, ο Φέργκιουσον υπενθυμίζει με νόημα ότι η ηφαιστειακή δραστηριότητα του πλανήτη είναι σχετικά χαμηλή τα τελευταία διακόσια χρόνια, ενώ εκφράζει και την ανησυχία πως η Δύση δεν συζητά όσο θα έπρεπε για το πυρηνικό οπλοστάσιο της Κίνας που ενισχύεται με ταχύτατους ρυθμούς: «Είναι μία από τις γρήγορες συσσωρεύσεις πυρηνικών όπλων που έχουμε δει ποτέ», λέει ο ιστορικός.
Θα μπορούσε μήπως και η τεχνητή νοημοσύνη να αποβεί ιδιαιτέρως καταστροφική; «Ναι, οπωσδήποτε θα μπορούσε», απαντά κάθε άλλο παρά καθησυχαστικά ο Νάιαλ Φέργκιουσον. «Αυτό που βλέπω είναι ότι εάν η τεχνητή νοημοσύνη αρχίσει να χρησιμοποιείται στη διαχείριση οπλικών συστημάτων, κινδυνεύουμε να εξαπολύσουμε έναν πόλεμο άθελά μας. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν πρέπει να λαμβάνει αποφάσεις για βολή εναντίον κάποιου στόχου – ίσως αποφάσεις για στόχευση, αλλά όχι για βολή. Διακρίνω επίσης ορισμένους σοβαρούς κινδύνους στη χρήση της στην πολιτική, για την αντιμετώπιση των οποίων δεν κάνουμε τίποτα. Νομίζω επίσης ότι εξελίσσεται ένας επικίνδυνα ανεξέλεγκτος αγώνας δρόμου που αποτυπώνεται στη μεγάλη διαμάχη στον ερευνητικό οργανισμό OpenAI (σ.σ.: ο οποίος πρόσφατα απέλυσε και επαναπροσέλαβε τον CEO του, τον οποίο διεκδίκησε και η Microsoft). Και ανησυχώ ότι καθώς οι εταιρείες Big Tech ανταγωνίζονται για τη δημιουργία γενικής τεχνητής νοημοσύνης, δεν σκέφτονται σοβαρά τα ενδεχόμενα μειονεκτήματα».
Η κλιματική αλλαγή
Στο βιβλίο του, ο Φέργκιουσον φτάνει να υποστηρίξει ότι η κλιματική αλλαγή είναι μεν εξόχως σημαντική, αλλά δεν θα έπρεπε να κατέχει την πρώτη θέση στη λίστα με τους κινδύνους της ανθρωπότητας. «Είναι μια πολύ αντιδημοφιλής άποψη», καταλήγει ο ιστορικός. «Αλλά ένα από τα διδάγματα της πανδημίας της COVID είναι ότι κάποια πράγματα προχωρούν πιο γρήγορα από την κλιματική αλλαγή και επομένως μπορούν να σκοτώσουν περισσότερους ανθρώπους. Νομίζω ότι η τάση κάποιων διεθνών φόρουμ και media να επικεντρώνονται στην κλιματική αλλαγή έχει το μειονέκτημα ότι μας κάνει να παραμελούμε άλλες επικίνδυνες απειλές, που ίσως κινούνται ταχύτερα από την άνοδο της θερμοκρασίας. Υποψιάζομαι ότι δεν θα αποτρέψουμε την αύξηση των μέσων τιμών της θερμοκρασίας και ότι το παγκόσμιο κλίμα θα γίνει ένα ασταθέστερο σύστημα.
Αλλά η κύρια αντίδραση θα είναι η μετανάστευση, όχι οι μαζικοί θάνατοι. Ο κόσμος θα έχει χρόνο να μετακινηθεί. Δεν θα υπάρξει μια απέραντη, παγκόσμια πυρκαγιά που θα καταστρέψει πάρα πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπινων ζωών. Ενώ σε έναν πυρηνικό πόλεμο ή σε μια πραγματικά σοβαρή πανδημία –όπως ο Μαύρος Θάνατος του 14ου αιώνα– θα υπήρχε μαζική θνησιμότητα. Οχι ότι δεν ανησυχώ για την κλιματική αλλαγή· φυσικά και ανησυχώ. Απλώς ανησυχώ λιγότερο από ό,τι για έναν πυρηνικό πόλεμο ή για μια νέα πανδημία ενός πολύ πιο θανατηφόρου ιού. Το μήνυμα του βιβλίου είναι ότι πρέπει να είσαι πρόθυμος να ανησυχήσεις για πάνω από μία μορφή καταστροφής, αν θέλεις να κάνεις σωστά την προετοιμασία σου και να διαχειριστείς την κρίση».