Μια πολυπολιτισμική πόλη, χτισμένη γύρω από τη λίμνη, όπου συνυπήρχαν αρμονικά άνθρωποι διαφορετικών εθνοτήτων μαζί με τις μουσικές τους. «Αυτά ήταν τα Ιωάννινα πριν από διακόσια χρόνια, μια εντελώς διαφορετική πολιτεία και κοινωνία από αυτήν που γνωρίζουμε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», επισημαίνει μιλώντας στην «Κ» ο Κρίστοφερ Κινγκ, που έχει κάνει την Ηπειρο δεύτερη πατρίδα του. «Είμαι βέβαιος ότι μεταξύ των διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων υπήρχε ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων».
Σε λίγες μέρες, στις 30 Νοεμβρίου, ο Αμερικανός διακεκριμένος μουσικολόγος έρχεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα για να ανατρέψει μια βαθιά ριζωμένη πεποίθησή μας – ότι ηπειρωτικό τραγούδι συνεπάγεται κλαρίνο. Στην εκδήλωση με τον υπαινικτικό τίτλο «Οταν το βιολί ήταν βασιλιάς (King)», ο Κρίστοφερ Κινγκ θα μοιραστεί με το κοινό μελωδίες από συλλεκτικές ηχογραφήσεις των αρχών του 20ού αιώνα, όταν το κυρίαρχο μουσικό όργανο ήταν το βιολί, θα παρουσιάσει τα συμπεράσματα από τη δική του προσωπική έρευνα και θα συνομιλήσει με τον πρόεδρο του Συμβουλίου Επιτρόπων της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Ανδρέα Ζομπανάκη, τους μουσικούς Κώστα Καπράνο (βιολί), Aurel Qirjo (βιολί), Μάριο Τούμπα (λαούτο), που θα ερμηνεύσουν ζωντανά παραδοσιακά ηπειρώτικα κομμάτια. Πρόκειται για ένα υβριδικό πρόγραμμα, σε μια προσπάθεια να γίνει ευρέως γνωστό το ελληνικό παραδοσιακό τραγούδι, «να “εκδημοκρατιστεί”», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο κ. Κινγκ, «ώστε να πάψει να αποτελεί πεδίο μελέτης, αλλά να γίνει κτήμα όλων».
Μνήμη και ντοκουμέντα
Στη συλλογική μας μνήμη το ηπειρώτικο τραγούδι συνδέεται σήμερα άρρηκτα με το κλαρίνο. «Είναι οι προσλαμβάνουσες που είχαν οι γονείς και οι παππούδες μας, οι οποίοι τις μετέφεραν σε εμάς μέσα από τις διηγήσεις τους, καλύπτουν ωστόσο ένα χρονικό διάστημα 80 ετών, όχι παραπάνω», τονίζει ο ίδιος και επισημαίνει πως «γνωρίζουμε σε βάθος την αρχαία και τη βυζαντινή ιστορία, έχουμε όμως σοβαρά κενά για την περίοδο της Τουρκοκρατίας και μετά για τον 19ο αιώνα». Ο Αλέξης Ζούμπας από το χωριό Γραμμένο της Ηπείρου μετανάστευσε μετά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο στις ΗΠΑ και εκεί ηχογράφησε πάνω από 36 τραγούδια της ιδιαίτερης πατρίδας του. «Εξ αυτών μόνο δύο παίζονταν με κλαρίνο», σημειώνει ο κ. Κινγκ. Λίγο αργότερα, έτερος Ηπειρώτης μουσικός, ο Μήτσος Χαλκιάς, πηγαίνει στην Αθήνα και ηχογραφεί σχεδόν αποκλειστικά ηπειρώτικα παιγμένα με βιολί. Οι εν λόγω δίσκοι, όπως και παλιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες μουσικών από την Ηπειρο, αποτελούν αδιάψευστη μαρτυρία για το πώς παίζονταν ηπειρώτικα κομμάτια τα οποία σήμερα ακούμε με κλαρίνο.
«Το βιολί “συστήθηκε” στον ελλαδικό χώρο μεταξύ 1650 και 1700», εξηγεί ο κ. Κινγκ, ο οποίος έχει αναπτύξει μια θεωρία για το πώς το βιολί έφτασε στην Ηπειρο. «Οι Τσιγγάνοι που ζούσαν στη Ρουμανία γνώριζαν το βιολί και μετανάστευσαν τα χρόνια εκείνα στη Βόρεια Ελλάδα και στην Αλβανία». Η έρευνα σχετικά με τις αιτίες αυτής της μετακίνησης δεν είναι επαρκής. «Είμαι πεπεισμένος ότι θα πρέπει να είχαν έναν πολύ καλό λόγο για να φύγουν, δεδομένου ότι δεν επρόκειτο για νομαδικά φύλα· ο λόγος, λοιπόν, ήταν η μουσική», απαντά στο εύλογο ερώτημα ο κ. Κινγκ. «Το έκαναν γιατί ήλπιζαν ότι στην Ηπειρο θα είχαν τη δυνατότητα να παίζουν μουσική και μέσω του ταλέντου τους να κερδίζουν σεβασμό αλλά και περισσότερα χρήματα απ’ ό,τι από άλλες ασχολίες, έτσι θα μπορούσαν να αποτινάξουν το στίγμα».
Κάθε χωριό στο Ζαγόρι έχει τον καιρό εκείνο Ρομά πληθυσμό, που ζει σε σπίτια στις εισόδους των συνοικισμών. «Στο Λέσκοβο οι Ρομά εκτιμούμε ότι ήταν 60%, ενώ ζούσαν εξίσου στα χωριά Παρακάλαμο και Γραμμένο», αναφέρει. «Οσοι αυτοπροσδιορίζονται ως Ρομά έφθασαν τα τελευταία 300 χρόνια στα Βαλκάνια». Η εκτίμηση ότι η μουσική θα μπορούσε να είναι το διαβατήριο για κοινωνική ανέλιξη και αναγνώριση δεν ήταν εντελώς αυθαίρετη. «Εχω συναντήσει στο Γραμμένο μουσικούς με καταγωγή Ρομά που χαίρουν μεγάλου σεβασμού από την τοπική κοινωνία χάρη στην τέχνη τους», παρατηρεί ο κ. Κινγκ.
Η πλειονότητα των μουσικών εκείνης της εποχής είχε καταγωγή Ρομά. «Οι μελωδίες που έπαιζαν ήταν μια μείξη διαφορετικών επιρροών», προσθέτει. «Είχαν επηρεαστεί από την πεντατονική μουσική που είχε ως έδρα το Πωγώνι Ηπείρου, η οποία παιζόταν στη φλογέρα αλλά εύκολα “μεταγράφηκε” στο βιολί». Είχαν εξίσου επηρεαστεί από ακούσματα της οθωμανικής και αραβικής μουσικής, της χορευτικής μουσικής που παιζόταν στην αυλή του πασά. «Είχαν ακόμη ενσωματώσει μελωδίες από τη Ρουμανία και την Ουκρανία, από τραγούδια που ακόμη ακούγονται στις εν λόγω χώρες, αλλά και από τη δυστυχώς άγνωστη σε εμάς μουσική των Ρωμανιωτών».
Οι ηχογραφήσεις του Αλέξη Ζούμπα και του Μήτσου Χαλκιά, στις αρχές του 20ού αιώνα, μαρτυρούν πώς παίζονταν τα ηπειρώτικα τραγούδια.
Βιολί εξίσου ήξεραν να παίζουν και οι Εβραίοι Εσκενάζυ μουσικοί που ζούσαν τότε στην Ουκρανία, η μουσική παράδοση των οποίων ονομάζεται Κλεζμέρ και διασώζεται ακόμη. «Οι Εσκενάζυ της Ουκρανίας βρίσκονταν σε επικοινωνία με τους Εβραίους Ρωμανιώτες στην Ηπειρο χάρη στην κοινή τους θρησκεία», υπογραμμίζει ο κ. Κινγκ. Κομμάτια όπως η «Γενοβέφα» ή η «Δόινα» παίζονταν με την ίδια μελωδία στην Οδησσό και στην Ηπειρο. «Εξαιτίας του Ολοκαυτώματος και του σχεδόν ολοκληρωτικού αφανισμού της εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων δεν έχουμε πληροφορίες για την κοινωνική μουσική, δηλαδή για τις μελωδίες που έπαιζαν στις γιορτές και στους γάμους τους», υπενθυμίζει, «έχουμε μόνο ορισμένες ενδείξεις».
Για τη θρησκευτική μουσική, που χρησιμοποιούσαν στο λειτουργικό σκέλος των τελετών τους, έχουμε πολύ καλή γνώση χάρη σε εκείνους που μετανάστευσαν πριν από το Ολοκαύτωμα στη Νέα Υόρκη. Σήμερα εξακολουθεί να υπάρχει ρωμανιώτικη συναγωγή, από τους απογόνους της κοινότητας των Ιωαννίνων, στην καρδιά του Μανχάταν.
Ενα μουσικό σχήμα, όμως, πριν από 110 χρόνια στην Ηπειρο περιλάμβανε δύο ή τρία βιολιά και ένα ντέφι, ενώ το σύγχρονο αποτελείται από κλαρίνο, λαούτο, ντέφι και ακορντεόν.
Πριν από την κυριαρχία του βιολιού είχε προηγηθεί εκείνη της φλογέρας του βοσκού, γνωστή και ως «τζαμάρα», μετεξέλιξη των αερόφωνων, που σήμαναν την αρχαϊκή προσπάθεια των ανθρώπων να παραγάγουν μουσική. Το κλαρίνο συστήνεται στον ελλαδικό χώρο το 1830 από πλανόδιους Τούρκους μουσικούς, αλλά θα χρειαστεί να φτάσουμε στη δεκαετία του ’20 για να αποκτήσει την κυρίαρχη θέση στο ηπειρώτικο τραγούδι.
«Πρόκειται για ένα ακριβό μουσικό όργανο λόγω του μηχανικών μερών του, δεν συγκρίνεται με το φθηνό σε κόστος βιολί», παρατηρεί. «Μπορεί το κλαρίνο να ήρθε με τα τουρκικά μουσικά συγκροτήματα, το λαούτο όμως έφτασε μέσω των αυλικών μουσικών των πασάδων και των μπέηδων», παρατηρεί ο κ. Κινγκ. Το βιολί χάνει σταδιακά την πρωτοκαθεδρία, ωστόσο παραμένει στο σχήμα. «Είναι το ακορντεόν, το οποίο ήταν ήδη γνωστό στην περιοχή, που εντάσσεται στο παραδοσιακό μουσικό σχήμα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αντικαθιστώντας τρόπον τινά το βιολί στα μουσικά σχήματα». Το ντέφι είναι διαχρονικά παρόν, «είναι το όργανο που κάθε Ρομά μουσικός μαθαίνει πρώτα, για να μπορέσει να εξασκηθεί στον ρυθμό». Δεν αποκλείεται σε πενήντα ή εκατό χρόνια οι μουσικοί του μέλλοντος να προσθέσουν ένα νέο μουσικό όργανο ή να αντικαταστήσουν κάποιο άλλο που σήμερα θεωρούμε κυρίαρχο, βασιλιά…
Η θεματολογία
Μπορεί τα μουσικά όργανα να αλλάζουν, η θεματολογία, του παραδοσιακού τραγουδιού όμως παραμένει η ίδια. «Το αγαπημένο μου κομμάτι είναι ο “Μενούσης”, ένα παραδοσιακό τραγούδι με άπειρες παραλλαγές», λέει ο κ. Κινγκ. «Είναι μια μπαλάντα για έναν φονιά· η αρχική εκτέλεση μας γυρίζει στο μακρινό 1830, υπάρχει μια ηχογράφηση από Αλβανούς μουσικούς το 1926, παίζεται όμως ακόμη στα πανηγύρια ως γρήγορο τσάμικο, το οποίο πάντα παρακαλώ να μου παίξουν οι μουσικοί».
Τι είναι, λοιπόν, παραδοσιακό; «Για εμένα ένδειξη ότι ένα μουσικό κομμάτι είναι παραδοσιακό δεν είναι το να εντοπίζεται στην ίδια μορφή στο πέρας του χρόνου, αλλά το να μεταμορφώνεται, να μετεξελίσσεται κρατώντας ίδιο τον πυρήνα του».