ΠΕΤΕΡ ΧΑΝΤΚΕ
Η ιστορία του παιδιού
μτφρ. Θεοδώρα Τσόκα
εκδ. Κουκκίδα, 2023, σελ. 112
Νομίζω πως το κλειδί στο έργο του Χάντκε είναι μια φράση που βρήκα στο «Βάρος του κόσμου», το ημερολόγιο που κρατούσε στα μέσα της δεκαετίας του ’70, όταν ζούσε στο Παρίσι: «Αν δεν έγραφα, θα πλήγωνα τους ανθρώπους ακόμα περισσότερο». Ο Χάντκε δεν ήταν ποτέ ιδιαίτερα δημοφιλής ή έστω συμπαθής. Ούτε μάλλον ήθελε. Ωστόσο, εξακολουθεί να είναι ένας ειλικρινής συγγραφέας, που επιμένει να εκφράζει την πιο στρυφνή μας πλευρά, καταχωνιασμένη κάπου στα υπόγειά μας. Ακόμη και σ’ αυτό το κείμενο που έγραψε λίγο πριν κλείσει τα σαράντα, με αφορμή την κόρη του, είναι ενοχλητικός. Κι ενίοτε σκληρός. Μα από την άλλη δείχνει αποφασισμένος να μην κρυφτεί. Ετσι, για μία ακόμη φορά, είναι ένας πανούργος συγγραφέας, αφού καταφέρνει ν’ απελευθερώσει μέσα από την πυκνή πρόζα του κάτι που μας αφορά άμεσα, χρησιμοποιώντας τριτοπρόσωπη αφήγηση, που είναι τόσο βαθιά προσωπική όσο παγωμένη είναι η κάθε μας μέρα. Η «Ιστορία του παιδιού» δεν είναι μια ιστορία για ένα οποιοδήποτε παιδί. Δεν είναι καν μια ιστορία για την κόρη του Χάντκε. Είναι η ιστορία του παιδιού μας. Η ιστορία μας.
Να διαβάζεις Χάντκε σημαίνει δύο διαφορετικά πράγματα: ν’ απολαμβάνεις το κείμενο και ταυτόχρονα ν’ αναλαμβάνεις τις ευθύνες σου ως αναγνώστη. Στα βιβλία του υπάρχει εκείνη η ησυχία που μπορείς να νιώσεις όταν διασχίζεις μόνος σου ένα δάσος –γαλήνη, αίσθηση του χώματος κάτω από τα πόδια, καθαρό μυαλό–, η οποία σταδιακά αντικαθίσταται από ανησυχία και φόβο μήπως δεν βρεις την έξοδο ανάμεσα στα δέντρα και σε προλάβει το σκοτάδι. Το γράψιμό του είναι ένα κουκούλι που σε απομονώνει από οτιδήποτε υλικό και τελικά σ’ εγκλωβίζει, με αποτέλεσμα όταν επιτέλους κάνεις το βήμα για να γυρίσεις στις πόλεις, πνίγεσαι από τους «μοντέρνους καιρούς». Η ρίζα της γλώσσας του βρίσκεται σίγουρα στη γερμανόφωνη παράδοση, μα την ίδια στιγμή –παρόλο που θα θύμωνε πια με την προσφώνηση– δεν έπαψε ποτέ να είναι αβάν-γκαρντ. Αν διατρέξει κανείς τον πληθωρικό του κατάλογο, θα το διαπιστώσει: μυθιστορήματα, μικρή πρόζα και νουβέλες, ποίηση, δοκίμιο, θέατρο, σενάρια, ημερολογιακές εγγραφές, ταξιδιωτικά, όλα κάπου ανάμεσα στο επικό και το καθημερινό, φτιάχνοντας έναν επικίνδυνο σπινθήρα, τόσο εκτός μόδας, που το κοινό τον αγνοεί. Ομως, αρκεί για να δώσει κίνηση στο «όνειρο του έργου».
Η «Ιστορία» είναι περισσότερο κείμενο για έναν συγγραφέα που είναι πατέρας και μητέρα μαζί.
Υπάρχουν σκληρότητες στην «Ιστορία του παιδιού»: η ετυμηγορία για τη σύζυγό του, το χαστούκι στην κόρη, η άδικη κριτική προς τους «άτεκνους», η νευρικότητά του επειδή δεν έχει χρόνο να γράψει ένα μεγαλύτερο βιβλίο, μια λίστα από κατηγορίες ενάντια στην οικογένεια που τον περιορίζει και δεν του επιτρέπει να κάνει πιο «τολμηρά, ψηλά πετάγματα», οι δικές του τύψεις και ενοχές. Και από την άλλη, ακριβώς δίπλα: τρυφερότητα και χάδι, φροντίδα και νοιάξιμο, μια υγιής αγωνία για τη δουλειά, λες και είναι προέκταση του παιδιού που το βοηθά να μεγαλώσει, το παρηγορητικό του βλέμμα όταν παρατηρεί τη φύση, η αποδοχή της απραξίας και η χαρά της ζωής. Ο Χάντκε δεν μας εγκαταλείπει ποτέ. Να, τώρα τον βλέπω σ’ ένα μισάωρο ντοκιμαντέρ του ’75, να ετοιμάζει το κολατσιό της κόρης του, να την οδηγεί στο σχολείο, να στρώνει το κρεβάτι και να τακτοποιεί τα παιχνίδια της, να μαγειρεύει. Και ενδιάμεσα το γράψιμο να έρχεται σαν επίμονο φάντασμα που δεν μπορείς ν’ αποφύγεις: μια γρήγορη σημείωση στο λεωφορείο, να δακτυλογραφεί στη γραφομηχανή, να κάνει διορθώσεις στο περιθώριο μιας εκτύπωσης μπροστά στο παράθυρο ενώ έξω ο παρισινός ουρανός είναι μουντός. Η «Ιστορία» είναι περισσότερο ένα κείμενο για έναν συγγραφέα που είναι πατέρας και μητέρα μαζί. Που ενηλικιώνεται μαζί με το παιδί. Που το γραπτό του ψηλώνει στο ίδιο σπίτι με το παιδί, αναζητώντας την εικόνα ενός «ειρηνικότερου, πιο ανοιχτόκαρδου» κόσμου.
Το έργο του Χάντκε είναι ανεξέλεγκτο. Ποτέ, βέβαια, δεν έγραψε το μεγάλο αριστούργημα. Μα αυτό ίσως ήταν μια προσχεδιασμένη προκλητική στάση απέναντι σε μια εποχή που ζητάει αριστουργήματα, πρωτιές και γρήγορες ταξινομήσεις. Οπως είχε πει και ο ίδιος: «Φοβάμαι τις ιδιοφυΐες. Μ’ ενδιαφέρουν οι καλλιτέχνες που είναι πέρα από την ιδιοφυΐα». Προτίμησε να είναι κάποιος που αντιστέκεται γράφοντας με μολύβι στον κήπο του και τρέφεται από τις αντιφάσεις της αντίστασής του. Ενας συγγραφέας ενάντια στους μοντέρνους καιρούς. Εγώ πάντως τον συμπαθώ. «Και τότε κατάλαβε: “Οι μοντέρνοι καιροί”, που τόσες φορές είχε καταραστεί και απορρίψει, αυτοί δεν υπήρχαν».