ΜΑΡΙΑ ΣΤΕΠΑΝΟΒΑ
Η ανάμνηση της μνήμης.
Ενα χρονικό
μτφρ.: Ελένη Κατσιώλη, Απόστολος Θηβαίος
εκδ. Βακχικόν, 2023, σελ. 526
«Η μνήμη παραδίνεται, η ιστορία γράφεται. Η μνήμη επικεντρώνεται στο δίκαιο, ενώ η ιστορία στην ακριβή καταγραφή. Η μνήμη έχει ηθική, η ιστορία κάνει υπολογισμούς και επιβάλλει διορθώσεις».
Γεννημένη το 1972, η Ρωσίδα ποιήτρια, δημοσιογράφος και συγγραφέας Μαρία Στεπάνοβα διατελεί αρχισυντάκτρια του πολιτιστικού site colta.ru και θεωρείται μία από τις σημαντικότερες και πιο επιδραστικές συγγραφείς της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας. Το βιβλίο της «Η ανάμνηση της μνήμης – Ενα χρονικό» συγκαταλέχθηκε στη βραχεία λίστα του βραβείου Booker το 2021 και έχει μεταφραστεί σε τριάντα γλώσσες. Μεταξύ άλλων διακρίσεων, έχει τιμηθεί με τα κορυφαία βραβεία στη Ρωσία, NOS Literary Award, Bolshaya Kniga Award και Yasnaya Polyana Literary Award (βραβείο αναγνωστών), το Prix du Meilleur livre étranger στη Γαλλία, ενώ περιλήφθηκε στη μακρά λίστα του National Book Award Translated Literature στις ΗΠΑ.
Πώς ορίζεται η μνήμη, ποια η σχέση της με την ανάμνηση και τι ακριβώς είναι η μεταμνήμη, ένας όρος που επινοήθηκε από τη Στεπάνοβα και αναφέρεται στην αξία της μνήμης ως οχήματος αντίστασης και πολιτικής πράξης, μέσω της ποίησης και των τεχνικών της είναι μερικά από τα θέματα που αναφύονται κατά την αναγνωστική διαδικασία του βιβλίου που, ενώ συστήνεται ως μυθιστόρημα, πρόκειται για την καταγραφή ενός οικογενειακού χρονικού.
Η Στεπάνοβα παρατηρεί την εξελικτική πορεία του κόσμου και από την παιδική της ηλικία σχηματίζεται εντός της αυτό το βιβλίο, το οποίο θα γράψει χρόνια μετά. Παρατηρώντας τα αντικείμενα του σπιτιού της, οικογενειακά κληροδοτήματα που έφτασαν στα χέρια των γονιών της και κατόπιν στα δικά της, νιώθει την προσωπική της ευθύνη στη μνήμη που μεταφέρουν και αποφασίζει ότι θα πρέπει να καταγράψει το παρελθόν ακούγοντας τη φωνή τους. Ετσι παραθέτει γράμματα που αντάλλαξαν οι πρόγονοί της, ημερολογιακές καταγραφές τους, ανασυνθέτει συνομιλίες τους και φωτογραφίες από το οικογενειακό άλμπουμ, που με ιδιαίτερη ευαισθησία και εμβρίθεια περιγράφει. Και μέσα από αυτά αφήνει να διαφανούν οι ανθρώπινες σχέσεις, φωτίζοντας τις διαστάσεις τους στο παρελθόν, αλλά και στον τρόπο που αυτό το παρελθόν καθόρισε και τη δική της τύχη και αντιμετώπιση στη ζωή.
Το Ολοκαύτωμα
Η μοίρα της εβραϊκής καταγωγής οικογένειάς της, άρρηκτα συνυφασμένη με τη μοίρα των Εβραίων στο σύνολό της, και το Ολοκαύτωμα γίνονται αυτοσκοπός της αποκατάστασης των αναμνήσεών της προς χάριν της δικαιοσύνης και της κοινωνικής αποκατάστασης των ανθρώπων που χάθηκαν. Αποφασιστικής σημασίας για εκείνη θα είναι να δει από κοντά τους τόπους όπου έμειναν οι δικοί της άνθρωποι. Θα προσπαθήσει να συνενώσει ακόμη και τις πιο μικροσκοπικές ψηφίδες στο μωσαϊκό της ζωής τους, βρίσκοντας πληροφορίες για την κοινωνική τους κατάσταση, τις οικονομικές συνθήκες που καθόριζαν το βιοτικό τους επίπεδο, όλα όσα καθόρισαν τις συμπεριφορές και τις πεποιθήσεις τους.
Η μεταμνήμη, ένας όρος που επινοήθηκε από τη Στεπάνοβα, αναφέρεται στην αξία της μνήμης ως οχήματος αντίστασης.
Σταδιακά θα φτάσει στις φρικωδίες που υπέστησαν οι Εβραίοι κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα στρατόπεδα εξόντωσης, τον τραγικό διωγμό τους, όλα όσα τους οδήγησαν στη φυγή για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Επί της ουσίας, θα σταθεί στον τρόπο με τον οποίο οι πρόγονοί τους είδαν τα όνειρά τους να εξανεμίζονται και τα κοινωνικά τους δεδομένα να εξαλείφονται δραματικά. Και περιγράφει με τα πιο δραματικά χρώματα όλο εκείνον τον τρόμο που βίωσαν οι άνθρωποι αυτοί, δίνοντας στο συλλογικό τραύμα μιας φυλής τη θέση που του αξίζει στην καταγραφή της μνήμης και της ιστορικής πραγματικότητας. Παράλληλα, η συγγραφέας καταγράφει και την ίδια την εποχή μέσα από την πολιτισμική της διάσταση. Περιγράφει τη ζωή και μιλάει για το έργο της Σαρλότ Σαλομόν και, ταυτόχρονα, συνομιλεί με κείμενα των Παστερνάκ, Ζέμπαλντ, Μαντελστάμ.
Η διαχείριση του χθες
Αυτό όμως που είναι σημαντικό είναι το πώς διαχειρίζεται το παρελθόν, πώς επικεντρώνεται και δίνει τη μεγαλύτερη βαρύτητά της στις τραυματικές μνήμες που εξακολουθούν να παραμένουν στις ουλές των ανθρώπων, πώς μάχεται να αποδώσει τη δικαιοσύνη και να διασώσει τη μνήμη ως επαναστατική πράξη.
Ο φιλοσοφικός στοχασμός της και η γλωσσική της αισθητική μεταφέρονται στην ελληνική γλώσσα διατηρώντας τις ευφάνταστες μεταφορές και την καλλιέπεια των συνάψεών της, χάρη στη ρέουσα μετάφραση των Ελένης Κατσιώλη και Απόστολου Θηβαίου.