«Ο σουλτάνος δεν μπορούσε να πιστέψει αυτή την εύνοια της τύχης, να αποκτήσει με τόση ευκολία επιδέξιους υφαντουργούς, εμπόρους και γιατρούς», γράφει ο Ντέιβιντ Αμπουλάφια στο «The Great Sea. A Human History of the Mediterranean» (Penguin, 2011), αναφορικά με τη συγκέντρωση εξόριστων Εβραίων της Ιβηρικής Χερσονήσου στην κατεχόμενη από τους Οθωμανούς Ελλάδα, παραθέτοντας και τη μαρτυρία ενός Γάλλου διπλωμάτη στην οθωμανική αυλή του 16ου αιώνα, ο οποίος βλέπει με θαυμασμό ότι οι Εβραίοι «μιλούν πολύ φυσικά ελληνικά, λατινικά, ιταλικά, ισπανικά και την εβραϊκή γλώσσα».
Το 1492 οι διωγμένοι Εβραίοι της Ισπανίας και της Πορτογαλίας διαχέονται στη νότια Ιταλία, κάποιοι φτάνουν στον βορρά, στη Φεράρα και τη Μάντοβα, άλλοι διεισδύουν στα οθωμανικά εδάφη, με τη Θεσσαλονίκη να γίνεται «ο κυριότερος τόπος μαζικής εγκατάστασης» (Αμπουλάφια).
Αυτή ήταν η σκληρή μοίρα και την ίδια στιγμή το επίτευγμα των Σεφαραδιτών, των Εβραίων της Μεσογείου, που με εξαίρεση τους Εβραίους των Ιωαννίνων αποτέλεσαν τον κύριο όγκο του εβραϊκού πληθυσμού στον ελλαδικό χώρο.
Τη συναρπαστική αυτή ιστορία προσπαθούν να διηγηθούν στο βιβλίο τους «Σεφαραδίτες, 1492-1932. Από την Ισπανία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την ελληνική Θεσσαλονίκη» (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν) ο Ιακώβ Σιμπή και η Καρίνα Λάμψα. Πέρα από τις μοναδικές ιστορίες και τις μαρτυρίες που παραθέτουν, σχολιάζουν και αναλύουν, το βιβλίο περιλαμβάνει έξοχο εικονογραφικό και φωτογραφικό υλικό, σε μια καθ’ όλα αισθητικά άρτια φροντισμένη έκδοση.
Η «Κ» συνομίλησε με την κ. Λάμψα, σχετικά με την περιπέτεια της έρευνας, της συγκέντρωσης υλικού και της γραφής των «Σεφαραδιτών».
– Πείτε μας εν συντομία, τι σας ώθησε με τον κ. Σιμπή να ασχοληθείτε σε μια τόσο ενδελεχή έρευνα για τους Σεφαραδίτες;
– Κατ’ αρχάς, ο Ιακώβ Σιμπή είναι Σεφαραδίτης, γεννημένος στη Θεσσαλονίκη. Η οικογένεια του πατέρα του έφτασε, αιώνες πριν, από την Πορτογαλία στην τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μολονότι η λέξη Σεφαραδίτες σημαίνει Εβραίοι της Ισπανίας, κατ’ επέκταση αποκαλούνται έτσι και οι Εβραίοι της Πορτογαλίας και γενικότερα της νότιας Ευρώπης.
Χρησιμοποιήσαμε, άλλωστε, στους «Σεφαραδίτες» τη διατριβή του Ιακώβ με θέμα «Η έννοια της κοινότητας στους Εβραίους της Ελλάδας – Δομή και λειτουργία των εβραϊκών κοινοτήτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία», σε συνδυασμό με πολλές άλλες πηγές.
Oμως, με την εβραϊκή Ιστορία ασχολούμαστε εδώ και πολλά χρόνια. Το κάθε βιβλίο που γράφαμε μας έδινε υλικό για το επόμενο. Για παράδειγμα, γράφοντας τη «Ζωή από την Αρχή» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2010), συγκεντρώσαμε υλικό για το επόμενο, τη «Διάσωση» (εκδόσεις Καπόν, 2012).
Οι «Σεφαραδίτες» ήρθαν να συμπληρώσουν την έρευνά μας, που καλύπτει συνοπτικά αλλά τεκμηριωμένα την Ιστορία των Εβραίων από το 1492, που εγκαταστάθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, έως το 1948, που πολλοί επιζώντες του Ολοκαυτώματος μετανάστευσαν παράνομα στην Παλαιστίνη.
– Ποιες ήταν οι δυσκολίες που συναντήσατε στην έρευνά σας;
– Συναντήσαμε πολλές δυσκολίες στην έρευνά μας για τους «Σεφαραδίτες». Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ένα αχανές κράτος, που λειτουργούσε διαφορετικά, ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο και σε μια εποχή μεγάλης κινητικότητας των πληθυσμών. Hταν, επίσης, μια πολυεθνική κοινωνία, οργανωμένη σε θρησκευτικές ομάδες. Κατά συνέπεια, έπρεπε να διασταυρώσουμε πολλές πηγές σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Κυρίως έπρεπε να συνοψίσουμε μια ιστορία περίπου πέντε αιώνων σε έναν περιορισμένο αριθμό σελίδων και αναπόφευκτα χρειάστηκε να κάνουμε αυστηρή επιλογή του διαθέσιμου υλικού. Μια άλλη δυσκολία ήταν η εικονογράφηση μιας μεγάλης ιστορικής περιόδου, όπου δεν υπήρχε ακόμη η φωτογραφία. Καθοριστική σ’ αυτόν τον τομέα υπήρξε η συμβολή του κ. Μωυσή Καπόν, με έρευνα σε μουσεία και αλλού και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό.
Το Σάββατο η εμπορική και οικονομική ζωή της πόλης νέκρωνε
– Ποια θα λέγατε ότι αποτελούν τα κεντρικά σημεία γύρω από τα οποία διαρθρώνονται οι 3 ιστορικές ενότητες του βιβλίου;
– Στην πρώτη ιστορική ενότητα του βιβλίου κεντρικό σημείο είναι ο διωγμός των Εβραίων από την Ισπανία και γενικότερα την Ιβηρική Χερσόνησο, με μια σύντομη αναδρομή στον μακραίωνο βίο τους σ’ αυτή τη γεωγραφική περιοχή. Η δεύτερη ενότητα, που αποτελεί και τον κορμό του βιβλίου, αφορά την εγκατάσταση των περισσότερων εξόριστων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: την οργάνωσή τους σε αυτοδιοικούμενες κοινότητες, τις σχέσεις τους με τις άλλες θρησκευτικές ομάδες και τις οθωμανικές αρχές, διάφορες πτυχές της καθημερινής τους ζωής και φυσικά τη θαυμαστή οικονομική και πολιτιστική τους δραστηριότητα. Στην τρίτη ενότητα αναφερόμαστε στην ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος και τις συνέπειές της για την εβραϊκή κοινότητα, που οδηγήθηκε –για διάφορους λόγους που αναπτύσσουμε– σε παρακμή.
– Ποια είναι τα βασικά στοιχεία της σεφαραδίτικης κουλτούρας έτσι όπως διαμορφώθηκε με τα χρόνια;
– Βασικά στοιχεία της σεφαραδίτικης κουλτούρας ήταν η ισπανοεβραϊκή γλώσσα, η λαντίνο όπως ονομάζεται, η προφορική και γραπτή παράδοση και βέβαια τα έθιμα. Από τον 8ο έως τον 11ο αιώνα οι Εβραίοι της Ισπανίας δραστηριοποιήθηκαν στον ισλαμικό κόσμο και ανέπτυξαν έναν σπουδαίο πολιτισμό. Το Χαλιφάτο της Κόρδοβας (929-1031 μ.Χ.), ένα μουσουλμανικό σουνιτικό κράτος, που περιλάμβανε την Ιβηρική Χερσόνησο και ένα μέρος της Βόρειας Αφρικής, υπήρξε η Μέκκα των Εβραίων λογίων (φιλοσόφων, αστρονόμων, ιατρών κ.ά.). Μετέφρασαν αραβικά, εβραϊκά και ελληνικά έργα στα λατινικά και ανέπτυξαν τις επιστήμες που έθεσαν τις βάσεις για την Αναγέννηση, ενώ βοήθησαν στη διάδοση και εμβάθυνση του Ταλμούδ και της θρησκευτικής γραμματείας. Ηταν μια εποχή μεγάλης λογοτεχνικής και ποιητικής δημιουργίας, που ανέδειξε ξεχωριστούς πνευματικούς ανθρώπους, όπως ο φιλόσοφος Μαΐμονίδης.
Οι Εβραίοι της Ισπανίας μετέφεραν την πλούσια πνευματική τους παράδοση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και από τον 16ο αιώνα η Θεσσαλονίκη έγινε το πνευματικό και οικονομικό κέντρο της αυτοκρατορίας, γι’ αυτό την έλεγαν «Μητέρα του Ισραήλ» και «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων». Οι Μαρράνος, Εβραίοι της Πορτογαλίας που αναγκάστηκαν να εκχριστιανιστούν, αλλά παρέμειναν πιστοί στον ιουδαΐσμό, έφεραν τον 17ο αιώνα τις νεότερες εξελίξεις σε διάφορους τομείς του ιβηρικού πολιτισμού, όπως η ποίηση και το θέατρο, καθώς και τις τελευταίες επιστημονικές γνώσεις, ιδίως στον τομέα της ιατρικής. Επειτα από μια περίοδο στασιμότητας και παρακμής, ο 19ος αιώνας αποτέλεσε σημείο αναφοράς στην πολιτιστική ζωή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, υπό την επίδραση του κινήματος του Διαφωτισμού που είχε αναπτυχθεί από τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη.
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης διαφύλαξαν τη γλώσσα τους και την προφορική τους παράδοση, ακόμη και την παραδοσιακή ενδυμασία τους, μέχρι το Ολοκαύτωμα, ενώ ακόμη και σήμερα αρκετοί από τους απογόνους τους γνωρίζουν τη λαντίνο.
– Τι πιστεύετε ότι κληροδότησε επί γενεάς αυτή η διαδοχή διωγμών και τραυμάτων στους Σεφαραδίτες;
– Ολόκληρη η Ιστορία των Εβραίων χαρακτηρίζεται από σειρά διωγμών. Η απέλαση από την Ισπανία ήταν ο πλέον μαζικός και οδυνηρός διωγμός στην Ιστορία τους στην ευρωπαϊκή ήπειρο, παρότι κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα διώχθηκαν από ευρωπαϊκές χώρες τουλάχιστον δεκαπέντε φορές. Αναμφισβήτητα, όμως, το Ολοκαύτωμα, όπου σχεδόν ολόκληρη η μεγάλη σεφαραδίτικη κοινότητα της Θεσσαλονίκης δολοφονήθηκε στο Αουσβιτς, αποτέλεσε την κορύφωση. Αφησε ανεξίτηλα σημάδια στους επιζώντες και τους απογόνους τους, τους έδωσε όμως και την ισχυρή θέληση να αποκτήσουν το δικό τους κράτος και να προσπαθήσουν να το διαφυλάξουν. Παρ’ όλα αυτά, όσοι μετανάστευσαν στο νεοσύστατο τότε κράτος του Ισραήλ, όπως και άλλοι αργότερα, δεν έχουν βρει, εδώ και εβδομήντα πέντε χρόνια τώρα, στιγμή ησυχίας.
– Αν θέλαμε να περιγράψουμε την εβραϊκή Θεσσαλονίκη, ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της;
– Οι Εβραίοι δεν ήταν μόνο η μεγαλύτερη εθνική ομάδα στη Θεσσαλονίκη, αλλά αποτελούσαν τον κεντρικό πυλώνα του εμπορίου και της βιομηχανίας και το Σάββατο σχεδόν ολόκληρη η εμπορική και οικονομική ζωή της πόλης, συμπεριλαμβανομένου του λιμανιού, νέκρωνε. Με τη δύση του ηλίου όλες οι εργασίες σταματούσαν.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Σμούελ Αϊζενσταντ, «αξέχαστη είναι η εντύπωση που προκαλεί στον Εβραίο ταξιδιώτη η Θεσσαλονίκη. Κατεβαίνοντας τα σκαλοπάτια του πλοίου σε περικυκλώνουν βαρκάρηδες για να σε φέρουν στην ακτή, κι αυτοί είναι σχεδόν όλοι Εβραίοι και ασχολούνται με το φόρτωμα και το ξεφόρτωμα. Στην ακτή πάλι, είναι όλοι Εβραίοι. Προχωρώντας στο εσωτερικό, θα εκπλαγείς βλέποντας μια εβραϊκή, με όλη τη σημασία της λέξης, ανατολίτικη πόλη. Πάνω από τα δύο τρίτα των κατοίκων της είναι Εβραίοι…».
Ωστόσο, ιδιαίτερα γλαφυρές είναι οι περιγραφές για την ατμόσφαιρα της εβραϊκής Θεσσαλονίκης ενός Γερμανοεβραίου δασκάλου, του Τσέσκελ Τσβι Κλέτσελ, που έζησε στην πόλη το 1911 και δημοσιεύονται, για πρώτη φορά, στο βιβλίο μας.
