Μπορεί ένα δημόσιο κτίριο να αντανακλά όχι μόνο την ισχύ, αλλά και τη φιλοσοφία της εξουσίας του ηγεμόνα που το είχε τοποθετήσει στο επίκεντρο του οικοδομικού του προγράμματος; Φυσικά, ειδικά αν πρόκειται για το ανάκτορο που ανήγειρε στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. ο Φίλιππος ο Β΄ στις Αιγές και το οποίο έχει χαρακτηριστεί από τον Γερμανό αρχαιολόγο Βόλφραμ Χέπφνερ «Παρθενώνας της Μακεδονίας». Ο όρος ας μην εκληφθεί ως καταχρηστικός: με έκταση 15.000 τ.μ., το ανάκτορο των Αιγών είναι το μεγαλύτερο οικοδόμημα της κλασικής Ελλάδας.
Οπως επίσης εξηγεί η δρ Αγγελική Κοτταρίδη, επίτιμη έφορος Αρχαιοτήτων και ψυχή του τιτάνιου έργου της αναστήλωσης του ανακτόρου, ενώ ο Παρθενώνας είναι η απεικόνιση του κλέους της αθηναϊκής δημοκρατίας, το ανάκτορο των Αιγών –που δεν αποτελεί κατοικία του βασιλιά– είναι ταυτόχρονα η «αγορά» των Μακεδόνων, όπου συναθροίζονται και παίρνουν πολιτικές αποφάσεις, αλλά και ο χώρος της πολυεπίπεδης βασιλικής εξουσίας. «Το ανάκτορο των Αιγών», λέει στην «Κ» η αρχαιολόγος, «είναι ένα κτίριο χωρίς πρόγονο, που κατασκευάζεται για να δώσει αρχιτεκτονική υπόσταση στην ιδέα της πεφωτισμένης ηγεμονίας, όπως την ερμηνεύει ο Φίλιππος Β΄. Είναι ένας συγκερασμός των δημοκρατικών θεσμών των πόλεων και της βασιλικής εξουσίας, που μας δείχνει αυτό που ο Φίλιππος καλλιεργεί ως εικόνα: ότι ο βασιλιάς είναι ένας, μεταξύ ίσων».
Σχεδιασμένο πιθανόν από τον αρχιτέκτονα Πύθεο, το ανάκτορο των Αιγών ήταν ένα δημόσιο κτίριο πολλαπλών λειτουργιών. Λειτουργούσε ως δικαστήριο· διέθετε πρόπυλο όπως οι ναοί, αλλά και τη «θόλο» που ήταν ιερό του Πατρώου Ηρακλή· στέγαζε μεγάλους ανδρώνες με εξαιρετικά ψηφιδωτά, όπου λάμβανε χώρα ο «βασιλικός πότος», δηλαδή τα περίφημα βασιλικά συμπόσια των Μακεδόνων που αποτελούσαν κεντρικό πολιτικό θεσμό, καθώς και βιβλιοθήκη, παλαίστρα κ.ά. Οι δύο εντυπωσιακές διώροφες στοές της πρόσοψης, που έμοιαζαν να ανοίγονται στην πόλη προσκαλώντας τους πολίτες, αποτέλεσαν το πρότυπο για τη Στοά του Αττάλου.
Το συγκρότημα γνώρισε χιλιάδες μιμητές στην ελληνιστική οικουμένη. Οι απαρχές της εξάλλου εντοπίζονται εκεί, στην «αυλή» του ανακτόρου, στο μεγάλο, τετράγωνο περιστύλιο με τους 16 δωρικούς κίονες σε κάθε πλευρά, με την έκταση των 4.000 τ.μ. και τη χωρητικότητα των 8.000 ατόμων, όπου το 336 π.Χ. ανακηρύχθηκε βασιλιάς των Μακεδόνων ο Μέγας Αλέξανδρος. Οπως εξηγεί στην «Κ» ο αρχαιολόγος Παναγιώτης Ιωσήφ, επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, το ανάκτορο λειτούργησε ως τοπόσημο τόσο για την ίδια τη Μακεδονία όσο και για τον ελληνιστικό κόσμο. «Είναι η στιγμή», λέει ο αρχαιολόγος, «που ο Φίλιππος βάζει την υπογραφή του για αυτό που θα επακολουθήσει, για αυτό που ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του θα δημιουργήσουν σε όλες τις πόλεις της ελληνιστικής οικουμένης».
«Με ορθότητα εκατοστού»
Το αναστηλωμένο ανάκτορο θα εγκαινιαστεί σήμερα από τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη και συνιστά το αποτέλεσμα μιας πολυετούς και κοπιώδους προσπάθειας. Πέρα από την ίδια την ανασκαφή του, που ξεκίνησε το 1865 από τον Λεόν Εζέ, συνεχίστηκε σποραδικά στον 20ό αιώνα και επανεκκινήθηκε το 2007, το έργο συνάντησε και τις έντονες ενεργές κατολισθήσεις της περιοχής, που χρειάστηκαν εκτεταμένα μέσα αντιστήριξης.
Οπως επίσης εξηγεί η δρ Κοτταρίδη, που είχε την επιστημονική και διοικητική ευθύνη του έργου σε όλες τις φάσεις του, το μνημείο καταστράφηκε από τους Ρωμαίους το 148 π.Χ. και λιθολογήθηκε επί αιώνες. «Δεν υπήρχε τίποτα στη θέση του, ήταν όλα μετακινημένα. Το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως νταμάρι και από τους πρόσφυγες του 1922 και υπήρχε κυριολεκτικά ένα χάος. Επρεπε, σαν να ήταν κομμάτια ενός αγγείου, να εντοπίσουμε και να συσχετίσουμε σπονδύλους κιόνων, κιονόκρανα, θραύσματα από επιστύλια, ζωφόρους κ.ά. Καταγράψαμε 30.000-40.000 κομμάτια, που έπρεπε να βρουν την πραγματική τους θέση. Πλέον όμως το μνημείο είναι αναστηλωμένο με ορθότητα εκατοστού», λέει η αρχαιολόγος σημειώνοντας ότι θα ακολουθήσει μια «τεράστια» επιστημονική δημοσίευση.
Η αποκατάσταση και η αναστήλωση του ανακτόρου πραγματοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας από το 2007 έως το 2023 και συγχρηματοδοτήθηκε από διαδοχικά ευρωπαϊκά προγράμματα, με συνολικό προϋπολογισμό 20,3 εκατ. ευρώ.
Η σημασία του έργου είναι διττή, λέει στην «Κ» η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. «Αφενός είναι η επιστημονική, η ιστορική και αρχαιολογική σημασία», εξηγεί, «καθώς αποδίδεται ένα κτίριο που μέχρι πρότινος ήταν επίπεδο: τα μέλη που αναστηλώνονται, βρίσκονταν διάσπαρτα στον χώρο, χωρίς κανείς να συνειδητοποιεί την τρίτη διάσταση του μνημείου. Αποκαθίσταται λοιπόν η εικόνα του μεγαλύτερου κτιρίου της κλασικής αρχαιότητας. Αφετέρου είναι η αναπτυξιακή σημασία: το σύνολο του αρχαιολογικού χώρου και τα στοιχεία που συνθέτουν το Πολυκεντρικό Μουσείο Αιγών –το Μουσείο των Βασιλικών Τάφων, το Κεντρικό Μουσείο που εγκαινιάστηκε πέρυσι από τον πρωθυπουργό, το ανάκτορο των Αιγών, η ταφική συστάδα των Τημενιδών και η νεκρόπολη που αποδώσαμε το 2021, ο κατάγραφος ναός του Αγίου Δημητρίου, το αρχαίο θέατρο που η έρευνα για την αποκατάστασή του είναι σε εξέλιξη και όποιο άλλο μνημείο μπορεί να αποδοθεί στο κοινό στο μέλλον– δημιουργούν μια πολύ μεγάλη αναπτυξιακή δυναμική στην περιοχή των Αιγών, στην περιοχή της Ημαθίας και στη Βόρεια Ελλάδα ευρύτερα».