Στις 27 Μαρτίου, το Κέντρο Πομπιντού θα εγκαινιάσει μια εντυπωσιακή αναδρομική στο έργο του Μπρανκούζι, που θα φέρει το όνομά του στον τίτλο. Με πυρήνα της έκθεσης το στούντιο στο Ιmpasse Ronsin, στο 15ο διαμέρισμα του Παρισιού, όπου έζησε και εργάστηκε, η έκθεση θα παρουσιάσει περίπου 200 γλυπτά, φωτογραφίες, σχέδια και φιλμ του καλλιτέχνη, αναδεικνύοντας τις διαφορετικές επιρροές του, από τον Ροντέν έως τον κυκλαδικό πολιτισμό και την τέχνη της Ανατολής. Εχουν μεσολαβήσει σχεδόν 30 χρόνια από την τελευταία έκθεση που φιλοξένησε η Γαλλία στο έργο του σπουδαίου γλύπτη και 50 από την τελευταία φορά που παρουσιάστηκαν έργα του Μπρανκούζι, στον τόπο καταγωγής του, Ρουμανία.
Αυτά τα νούμερα φαντάζουν περίεργα, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι και οι δύο χώρες «διαφημίζουν» τον δημιουργό ως «δικό» τους. «Ο Μπρανκούζι γυρίζει σπίτι του», μας έλεγε συγκινημένη πριν από λίγο καιρό η ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια Ντόινα Λεμνί στο άνοιγμα της έκθεσης «Brancusi. Romanian Sources and Universal Perspectives» στο Εθνικό Μουσείο Τέχνης στην Τιμισοάρα, με την οποία κορυφώνονται οι δράσεις της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ρουμανίας (έως 28/01).
Το ακροατήριο την αποθέωσε, ωστόσο, όταν πήρε τον λόγο ο διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου στη Ρουμανία (το IFR ανήκει στους συνδιοργανωτές της έκθεσης, όπως και το Art Encounters Foundation) και μίλησε για τις συναναστροφές του Μπρανκούζι με τη γαλλική αβάν-γκαρντ, Μαρσέλ Ντισάν, Φερνάν Λεζέ, Ερικ Σατί, θύμισε πως το στούντιό του, που διατηρούσε για 40 χρόνια στο Παρίσι, παραχωρήθηκε με δωρεά προς το γαλλικό κράτος το 1957.
Ποιο ήταν τελικά το σπίτι του; Τι ήταν αυτό που καθόρισε το ύφος του «χωρικού από τα Καρπάθια», όπως συχνά τον προσφωνούσαν; Η λαϊκή τέχνη της Ρουμανίας ή οι μοντερνιστικές τάσεις με τις οποίες ήρθε σε επαφή στο Παρίσι; Η έκθεση της Τιμισοάρα φωτίζει, αναμενόμενα, όλες τις συνδέσεις του γλύπτη με τη ρουμανική λογοτεχνία και τέχνη, τελικά, όμως, δικαιώνει τον Γαλλορουμάνο ποιητή και κριτικό Μπενζαμίν Φοντάν, που υποστήριζε πως ο σπουδαίος καλλιτέχνης «δεν ανήκε ούτε στη χώρα του ούτε στον αιώνα του».
Σε ηλικία 28 ετών και έχοντας ήδη αποφοιτήσει από τις Σχολές Καλών Τεχνών της Κραϊόβας και του Βουκουρεστίου, αποφασίζει να πάει στο Παρίσι, κάνοντας το μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής με τα πόδια.
Ακολουθώντας και οι δύο εκθέσεις περίπου την ίδια δομή, εστιάζοντας σε εμβληματικά έργα αλλά και υπογραμμίζοντας τη σχέση που είχε ο καλλιτέχνης με τη φωτογραφία και τις νέες τεχνολογίες, αποκαλύπτουν ενδιαφέρουσες ιστορίες γύρω από τα γλυπτά του και προκαλούν ερωτήματα σχετικά με τις πηγές έμπνευσής τους. Ούτε ο Μπρανκούζι, βέβαια, υπήρξε ποτέ ιδιαίτερα πρόθυμος να βοηθήσει με την ερμηνεία των έργων του. «Αν κάποιος δεν μπορεί να βρει το κλειδί, εγώ δεν μπορώ να του το δώσω», έγραφε στα τετράδιά του.
Ο μύθος
Σε ηλικία 28 ετών και έχοντας ήδη αποφοιτήσει από τις Σχολές Καλών Τεχνών της Κραϊόβας και του Βουκουρεστίου, αποφασίζει να πάει στο Παρίσι. Κάνει το μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής με τα πόδια – η Ρουμάνα επιμελήτρια μας σταματά στην αρχή της αίθουσας, τονίζοντας ότι τόσο ο ίδιος σε γραπτές αναφορές του όσο και οι άλλοι ερευνητές του έργου του επιμένουν σε αυτόν τον μύθο, θέλοντας να δείξουν πόσο πολύ ήθελε να φτάσει στην πόλη που γεννούσε το νέο στην τέχνη. Η ίδια, όταν ρωτήθηκε, αρκέστηκε να χαμογελάσει. «Σκεφτείτε τον καιρό», μας είπε. Περνάει από τη Βουδαπέστη, τη Βιέννη, το Μόναχο, τη Ζυρίχη και τη Βασιλεία και προτού διασχίσει την Αλσατία, επιβιβάζεται σε ένα τρένο που περνάει από το Λανγκρ με προορισμό τη γαλλική πρωτεύουσα.
Φτάνει τελικά στις 14 Ιουλίου του 1904 και πιάνει δουλειά ως λαντζέρης στο εστιατόριο Chartier. To 1906 εκθέτει για πρώτη φορά στο περίφημο Salon d’ Automne τρία γλυπτά από γύψο σε στυλ Ροντέν. Η Μαρί Μπενζέσκο, μια εκκεντρική τεχνοκριτικός με μεγάλη επιρροή στους παρισινούς καλλιτεχνικούς κύκλους, υποδέχεται αυτό το ντεμπούτο με ενθουσιασμό, σημειώνοντας πως και μόνο που επιχείρησε ο Ρουμάνος να κοντράρει τον Ροντέν στο έδαφός του δεν ήταν μικρό πράγμα. Τολμάει και μια προφητεία: «Εκτός και αν έχουμε κάνει όλοι λάθος, ο Μπρανκούζι θα γίνει μεγάλος γλύπτης».
Τον Ιανουάριο του 1907, γίνεται δεκτός στο εργαστήριο του Ροντέν ως μαθητευόμενος. Κάθεται τέσσερις μήνες και αποχωρεί. «Τίποτα δεν μεγαλώνει στη σκιά ενός μεγάλου δέντρου», εξηγεί αργότερα για την απόφασή του να χαράξει τον δικό του δρόμο. Λίγους μήνες αργότερα και ενώ έχει ήδη μεταφερθεί σε δικό του στούντιο, γνωρίζει τη βαρώνη Ρενέ Ιράνα Φρασόν, η οποία του ζητάει μια προτομή. Εχοντας ήδη απομακρυνθεί από την προσέγγιση του Ροντέν στην απόδοση της μορφής, ο Μπρανκούζι αναζητά να αναδείξει την εσωτερική ομορφιά του μοντέλου του. Δεν απαιτεί από την κομψή γυναίκα να καθίσει υπομονετικά για ώρες στην ίδια στάση. Της λέει να κάνει βόλτες μέσα στο στούντιο και απλώς την παρατηρεί. «Δεν τον απασχολεί η πιστή αναπαραγωγή των χαρακτηριστικών του προσώπου», αναφέρει η Ντόινα Λεμνί.
Το έργο που προέκυψε από αυτήν τη γνωριμία ήταν το αριστουργηματικό γλυπτό Sleeping Muse. Περιλαμβάνεται και αυτό στην έκθεση της Τιμισοάρα, όπως και του Παρισιού, καθώς και μια μπρούντζινη Margit Pogany, το γλυπτό που εμπνεύστηκε από μια Ουγγαρέζα ζωγράφο και ίσως έναν από τους μεγαλύτερους έρωτές του, και φυσικά σχέδια, φωτογραφίες και μια πρώτη εκδοχή από τη σχηματική απόδοση των μορφών στο «Τhe Kiss».
Το συγκεκριμένο έργο που χρονολογείται από το 1907 και απηχεί την επιρροή που άσκησαν στον Μπρανκούζι οι «Δεσποινίδες της Αβινιόν» του Πικάσο, δημιουργεί επανάσταση τόσο στυλιστικά όσο και εννοιολογικά. Σκαλίζοντας απευθείας την πέτρα, ενώνει την πρωτόγονη τέχνη και τις ρουμανικές ρίζες του με την αφαίρεση της αβάν-γκαρντ. «Θέλησα να ζωντανέψω τη μνήμη όχι μόνον αυτού του μοναδικού ζευγαριού, αλλά όλων των ζευγαριών που αγαπήθηκαν σε αυτήν τη γη, πριν την αφήσουν».
Ιατρικό βοήθημα
Η έκθεση στην Τιμισοάρα κλείνει με το «Bird in Space», το γλυπτό που προκάλεσε την απορία των τελωνειακών αρχών των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, που αναρωτήθηκαν «μα είναι αυτό τέχνη;», και τη δυσφορία του Μπρανκούζι. Το έργο, που καταχωρίστηκε ως ιατρικό βοήθημα ή εργαλείο οικιακής χρήσης, επιβαρύνθηκε με τους ανάλογους δασμούς. Κατά της απόφασης, ο γλύπτης κινήθηκε νομικά και κέρδισε. «Εγώ με αυτή τη φόρμα θα κινήσω τον κόσμο» είχε πει, και το εννοούσε από κάθε άποψη.