ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ
Οι δωσίλογοι. Ενοπλη, πολιτική και οικονομική συνεργασία στα χρόνια της Κατοχής
εκδ. Αλεξάνδρεια, 2023, σελ. 432
Οι «Δωσίλογοι» του Μενέλαου Χαραλαμπίδη αποτελούν την τελευταία φουρνιά μιας πυκνής βιβλιοπαραγωγής των τελευταίων 10-15 ετών για την Kατοχή, την Αντίσταση και τη συνεργασία με τον κατακτητή που μας έχει μάθει πολλά που δεν γνωρίζαμε για τη σκοτεινή αυτή περίοδο. Ο Χαραλαμπίδης διαθέτει σημαντικό ερευνητικό έργο για την εποχή αυτή και με το νέο του βιβλίο καταπιάνεται ευρύτερα με το θέμα της συνεργασίας των κατοχικών θεσμών της χώρας με τους κατακτητές, μέσα από εξαντλητική έρευνα σε ελληνικά και ξένα αρχεία.
Το βιβλίο περιέχει αρκετές ειδήσεις: Στοιχειοθετεί ότι η πλειονότητα των διαβόητων εξόδων κατοχής παρέμεινε τελικά εντός των τειχών και χρηματοδότησε –κατά κανόνα με απευθείας αναθέσεις υπό την καθοδήγηση των κατακτητών και κατά παράβαση του δημοσίου λογιστικού– έργα και προμήθειες που ανέλαβαν για λογαριασμό Γερμανών και Ιταλών μεγάλες και μικρές ελληνικές επιχειρήσεις. Και στη συνέχεια, όπως υποδεικνύει ο συγγραφέας, τα κέρδη αυτά (που κράτησαν όρθιες τις συγκεκριμένες επιχειρήσεις υπό συνθήκες κοινωνικής διάλυσης) χρηματοδότησαν σε μεγάλο βαθμό την αγορά ακινήτων σε εξευτελιστικές τιμές κατά την περίοδο του λιμού και της μεγάλης πείνας – μια ακόμη υπόθεση που τελικά «θάφτηκε» στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Γνωστοί έμποροι, βιομήχανοι και άλλοι οικονομικοί παράγοντες αγόρασαν ολόκληρα κτίρια, αλλάζοντας ουσιαστικά την ιδιοκτησιακή φυσιογνωμία της πρωτεύουσας.
Επίσης, εξετάζει εξονυχιστικά τα πεπραγμένα των τριών κατοχικών κυβερνήσεων με έμφαση σε εκείνη του Ιωάννη Ράλλη, που σηματοδότησε και την ένοπλη πια αντιπαράθεση του επίσημου κατοχικού κράτους με τις δυνάμεις της αντίστασης. Ο Χαραλαμπίδης εντοπίζει τα θεμέλια της εκκολαπτόμενης τότε σύγκρουσης μεταξύ του αστικού καθεστώτος και της Αριστεράς στην εποχή του Ιδιωνύμου του Ελευθερίου Βενιζέλου και στην κατοπινή σφυρηλάτηση του μεταξικού καθεστώτος, που οδήγησε στην εγκαθίδρυση ενός σκληρού συστήματος διώξεων για τους αντιφρονούντες. Ετσι, συνδέει κουκκίδες που ξεκινούν το 1929 και συνεχίζονται έως το 1974, έτος κατά το οποίο τερματίζεται η παρέμβαση του στρατού στα πολιτικά πράγματα.
Το βιβλίο φωτίζει επίσης τα μπλόκα, τους βασανισμούς και τις εκτελέσεις με λεπτομέρειες που σοκάρουν, εστιάζοντας στη λιγότερο μνημονευόμενη Ειδική Ασφάλεια.
Επίσης, ιχνηλατεί τα αφανή νήματα που, μπροστά στον φόβο της κομμουνιστικής επικράτησης, ένωσαν στοιχεία των παλιών αντικρουόμενων παρατάξεων του εθνικού διχασμού, στο όνομα της αντιμετώπισης του ΕΑΜ. Τέτοιες ήταν οι περιπτώσεις της παράδοξης τότε συσπείρωσης μεταξύ του λαϊκού Ι. Ράλλη και των βενιζελογενών Θεοδώρου Πάγκαλου και του Στυλιανού Γονατά (άλλοτε συναρχηγός της επανάστασης του 1922, η οποία είχε οδηγήσει στην αβασίλευτο δημοκρατία), με καρπό της συνεργασίας αυτή τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας. Μια άλλη παρόμοια παραλλαγή ήταν εκείνη του ΕΔΕΣ, ο οποίος υπέστη διάσπαση στην Αττική, με τα στελέχη του να παίρνουν τον δρόμο της συνεργασίας, σε αντίθεση με ό,τι έκανε στα βουνά της Ηπείρου ο αρχηγός του, Ναπολέων Ζέρβας.
Αξια σχολιασμού είναι και η στάση της κυβερνήσεως Ι. Ράλλη κατά την περίοδο που η πλάστιγγα του πολέμου έγερνε οριστικά υπέρ των συμμάχων, όταν και υιοθέτησε το ναζιστικό αφήγημα περί της μητέρας όλων των μαχών, δηλαδή της αντιμετώπισης του μπολσεβικισμού. Το πνεύμα συνεργασίας με τον κατακτητή είχε μέσα και ισχυρές δόσεις αντισημιτισμού, όπως εκείνες που εξέπεμψε ο αρχηγός των ταγμάτων ασφαλείας της Πελοποννήσου, συνταγματάρχης Διονύσιος Παπαδόγκωνας, ο οποίος διέκρινε στον κόσμο της αντίστασης «πράκτορες της Μόσχας, του Σλαυισμού και του Εβραϊσμού».
Παράλληλα, στο βιβλίο του Χαραλαμπίδη αναβιώνουν τα μπλόκα, οι βασανισμοί και οι εκτελέσεις της εποχής, με εξαντλητικές λεπτομέρειες που σοκάρουν, εστιάζοντας ιδιαίτερα στη λιγότερο μνημονευόμενη Ειδική Ασφάλεια, η οποία εφάρμοσε ακραίες μεθόδους δίωξης, κατά παράβαση κάθε νομοθεσίας του ελληνικού κράτους. Και εισηγείται έναν νέο όρο, την «ελληνική κατοχή», με τον οποίο χαρακτηρίζει το φαινόμενο των ενόπλων οργάνων του κράτους που συλλάμβαναν, σκότωναν ή παρέδιδαν προς εκτέλεση στους Γερμανούς στελέχη της αντίστασης. Ο συγγραφέας διαπερνά, επίσης, τις δικογραφίες των δωσιλόγων, η μεγάλη πλειονότητα των οποίων είτε αθωώθηκε είτε απηλλάγη με βουλεύματα. Ο αποχαρακτηρισμός και η οργανωμένη διάθεση περαιτέρω κρατικών αρχείων, όπως εκείνων του υπουργείου Δημόσιας Τάξης, θα προσφέρει στον ερευνητικό κόσμο περισσότερες ευκαιρίες κατανόησης και ερμηνείας της σκοτεινής εκείνης εποχής.
*Ο κ. Αχιλλέας Χεκίμογλου είναι συγγραφέας και ερευνητής.