ΜΑΝΟΣ ΠΕΡΡΑΚΗΣ – MANOS PERRAKIS
ARS THEATRALIS
Δίγλωσση έκδοση
επιμ. Δημήτρης Φιλιππίδης
εκδ. Μέλισσα, 2023, σελ. 188
Το λεύκωμα με τίτλο «Ars Theatralis – Mάνος Περράκης» των εκδόσεων Μέλισσα είναι μια θαυμάσια έκδοση. Από το ιδιαίτερο δέσιμο του τόμου μέχρι την προσεκτική επιλογή κειμένων και φωτογραφιών, ανιχνεύει σε βάθος την εξέλιξη του θεατρικού χώρου στην Ελλάδα μέσα από τα έργα του αρχιτέκτονα Μάνου Περράκη. Κυκλοφόρησε με αφορμή την ατομική αναδρομική έκθεση του Περράκη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο –ο ίδιος υπήρξε μελετητής της επέκτασης και ανάπλασης του εν λόγω Μουσείου– σε επιμέλεια της Ερατώς Κουτσουδάκη και συντονισμό του Γιώργου Τριανταφύλλου.
«Ο κατάλογος της έκθεσης θεμελιώνεται πάνω στην κεντρική, αυθεντικά προφορική αφήγηση του 2020 από τον ίδιο τον Μάνο Περράκη για τα θέατρα που σχεδίασε, ένα αξεπέραστο χρονικό του τρόπου σκέψης του και των γεγονότων που κάθε φορά διευκόλυναν –ή άλλοτε, δυσχέραιναν– την υλοποίηση των σχεδίων. Η αφήγηση αυτή συνοδεύεται από σχέδια και φωτογραφίες έργων και συντελεστών τους, από πλήρη εργογραφία και επιλεγμένες μαρτυρίες όσων τον γνώρισαν από κοντά», αναφέρει ο επιμελητής του τόμου Δημήτρης Φιλιππίδης, αρχιτέκτονας και ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.
Ευαίσθητα σχέδια, κατόψεις και τρισδιάστατα, έγχρωμα ιχνογραφήματα και ασπρόμαυρα σκίτσα, εικόνες μακετών και φωτογραφίες λεπτομερειών και κτιρίων μπλέκονται ρυθμικά σε δυναμική διάταξη με τον «θαυμαστό κόσμο» του Περράκη που αποτυπώνεται στις προσωπικές μαρτυρίες των «χαρισματικών συνομιλητών» του: Αικατερίνη Δελλαπόρτα, Γιώργης Μαγγίνης, Παρή Καλαμαρά, Δημήτρης Φιλιππίδης, Κώστας Τσόκλης, Τάκης Βοΐλας, Γιώργος Τριανταφύλλου, Νίκος Σηφουνάκης, Μάρω Αδάμη.
Η εξαιρετική επιμέλεια του Δημήτρη Φιλιππίδη αλλά και ο ευφάνταστος καλλιτεχνικός σχεδιασμός της Αθηνάς Ραγιά, με το βαθυκίτρινο χρώμα να αποτελεί την εισαγωγή της κάθε ενότητας και των γραμμάτων της αγγλικής μετάφρασης του Michael Eleftheriou, συνθέτουν ένα δίγλωσσο λεύκωμα που ξεκινάει από την επιστροφή του Περράκη στην Ελλάδα –μετά τις αρχιτεκτονικές του σπουδές στη Βιέννη– για να καταλήξει στο μικρό θέατρο στο Μουσείο Κώστα Τσόκλη το 2020 στην Τήνο.
Στην καρδιά του βιβλίου με τίτλο «Ο Μάνος Περράκης αφηγείται» ξετυλίγεται η συναρπαστική διαδρομή του αρχιτέκτονα. Ρευστή και ολοζώντανη αφήγηση, προϊόν απομαγνητοφώνησης της προφορικής παρουσίασης σε τέσσερις συνέχειες που έκανε ο ίδιος στο πλαίσιο των συνάξεων της «Παρέας του Οικονόμου» – μιας παρέας αρχιτεκτόνων που κάθε Τετάρτη από το 2012, συναντώνται στη γνωστή ταβέρνα του Οικονόμου στα Πετράλωνα συζητώντας επίκαιρα και θεωρητικά ζητήματα αρχιτεκτονικής.
Γεννημένος το 1937 στο Ηράκλειο Κρήτης, με το βλέμμα στην Κνωσό και αρχιτεκτονικές επιρροές από τον Ιωάννη Δεσποτόπουλο και τον Δημήτρη Φατούρο, ο Περράκης ξεκίνησε σχεδιάζοντας τη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου αρχές του ’70, έχοντας στον νου τον Λε Κορμπιζιέ που έλεγε ότι για να κάνουμε ένα θέατρο όπου θα μπορούν να παίζονται όλα τα είδη θεάτρου, δεν χρειάζεται τίποτε άλλο παρά μια άδεια αίθουσα. Και πήρε λοιπόν αυτή την άδεια αίθουσα, τον κενό χώρο και τον έπλασε με τα δικά του υλικά και εργαλεία και τον έκανε προσβάσιμο σε όλες και όλους. Και έγινε το θέατρο από απλή σκηνή και πλατεία, ένα τολμηρό και πρωτοπόρο καλούπι που άλλαζε μορφή και διάταξη για να χωρέσει τις ιδέες και τις προκλήσεις των δημιουργών, αγκαλιάζοντας το βλέμμα του θεατή, βάζοντάς τον στο επίκεντρο, ενεργοποιώντας τη συμμετοχή του στα συμβάντα.
Πρωτοποριακός
Χρυσό βραβείο στη Διεθνή Εκθεση Θεατρικού Ντιζάιν και Αρχιτεκτονικής στην Πράγα, φίλος με τον Σπύρο Ευαγγελάτο και τον Διονύση Φωτόπουλο, τον Μινωτή, τον Βολανάκη, τον Χορν, τον Κουν και τον Χατζιδάκι, σχεδίασε χώρους που μεταβάλλονται, περιστρέφονται και αναδιπλώνονται, αλλά και θέατρα υπαίθρια με θέα στη θάλασσα και υλικά μαδέρια οικοδομής και σωλήνες Βιοσώλ, σκηνές in situ, σε αλώνια και πλατείες όπου ο καθένας φέρνει την καρέκλα του.
«Η συμβολή του Περράκη στην τέχνη του θεάτρου επικεντρώνεται στις δυνατότητες που έδωσε στους σκηνοθέτες με την εξασφάλιση πολλαπλών εναλλαγών σκηνής και θεατών να πειραματιστούν με κάθε είδους διατάξεις, ξεφεύγοντας από την κλασική μπούκα με χαρακτηριστικά παραδείγματα τη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, το θέατρο της οδού Φρυνίχου και με αποκορύφωμα το θέατρο στη Βαλέντσια της Ισπανίας», αναφέρει στην «Κ» ο στενός του φίλος Γιώργος Τριανταφύλλου, που είχε μάλιστα δουλέψει ως νέος αρχιτέκτονας στο γραφείο του το 1977.
Και συμπληρώνει: «Ξεχωρίζω τρία ανοικτά θέατρα που σχετίζονται με τρεις διαφορετικές έννοιες: την αιώρηση, την περιστροφή και τη βύθιση. Το θέατρο του Ηλιου στη Ρώμη με μια πρωτοποριακή στατική επίλυση του κοίλου που αιωρείται του εδάφους. Το περιστρεφόμενο θέατρο της Ρώμης, όπου οι κερκίδες των θεατών περιστρέφονται προς δύο διαφορετικά σκηνικά και το ημιβυθισμένο στο έδαφος κυκλικό θέατρο στη Βαλέντσια της Ισπανίας».
Σχεδίασε χώρους που μεταβάλλονται, περιστρέφονται και αναδιπλώνονται, αλλά και θέατρα υπαίθρια με θέα στη θάλασσα και υλικά μαδέρια οικοδομής και σωλήνες Βιοσώλ.
«Ο Περράκης από μικρό παιδί οραματιζόταν θέατρα, περπατώντας μέσα στα ερείπια της Κνωσού. Ωριμάζοντας μεταμορφώθηκε σ’ ένα ονειρικό κράμα καλλιτέχνη-σχεδιαστή που μπορούσε να επινοήσει ευρηματικά σχήματα της τέχνης του θεάτρου. Με τις μοναδικές ευκαιρίες που του προσφέρθηκαν στη ζωή του, μετέχοντας σε έναν κύκλο σπάνιων θεατρανθρώπων –ηθοποιών, σκηνοθετών, σκηνογράφων και μουσικών– μπόρεσε να δώσει σχήμα σε ιδανικούς υποδοχείς θεατρικών δρώμενων, προσωρινούς ή μόνιμους», αναφέρει ο Δημήτρης Φιλιππίδης και προσθέτει: «Εχοντας καταπιαστεί συνολικά με πάνω από 30 θέατρα, ο Περράκης κάθε φορά αντιμετώπιζε όλων των ειδών τα προβλήματα, λειτουργικά και μορφολογικά. Δύο ξεχωρίζουν: η ένταξη στο τοπίο της ανοιχτής φόρμας (όπως παραδειγματικά κάνει το θέατρο της Μάνης) και η πολυεπίπεδη οργάνωση του εσωτερικού χώρου (όπως το θέατρο Κουν σε πρώην ξυλαποθήκη). Αν και τελείως διαφορετικά μεταξύ τους, αυτά τα έργα δείχνουν τις πολυσχιδείς ικανότητές του».
Ο ίδιος ο Περράκης δεν ξεχωρίζει κάποιο θέατρό του και μάλιστα αναφέρει στην «Κ» πως «το πιο ωραίο είναι αυτό που ακόμα δεν έχει υλοποιηθεί, αυτό που βρίσκεται ακόμα σαν σκέψη». Ενώ συζητώντας σχετικά με το κλείσιμο του Ιντεάλ για να γίνει ξενοδοχείο, ο ίδιος έχει την πεποίθηση ότι «τα θέατρα δεν θα έχουν την τύχη των σινεμά. Είναι πολύ διαφορετικοί χώροι, κουβαλούν μαζί τη μνήμη των ιδρυτών τους: του Κουν, του Μινωτή, του Χορν».
Η ιδέα του πλωτού θεάτρου, της μετατροπής ενός παροπλισμένου πλοίου σε σκηνικό χώρο, που ταξιδεύει από λιμάνι σε λιμάνι και δίνει παραστάσεις, είναι από τις πιο όμορφες ιδέες που έχω ακούσει. Δεν προχώρησε ποτέ, παρ’ όλες τις μελέτες που έγιναν και παρά τον ενθουσιασμό της Μελίνας Μερκούρη, η οποία –ίσως και σωστά– έθεσε τότε ως προτεραιότητα τα περιφερειακά θέατρα.
Η επιρροή της Κρήτης
«Το θέατρο είναι αυτό που συνεργάζεται με όλες τις Τέχνες, τον Λόγο (την ποίηση), τη Μουσική, την κίνηση, το χρώμα, τον χρόνο, την Αρχιτεκτονική. […] Τώρα στο τέλος βλέπω την επιρροή που είχε στη δουλειά μου η Κρήτη, τα γαλήνια βουνά, οι κάμποι το απομεσήμερο, η θάλασσα, αλλά προπάντων η Κνωσός, τα υπέροχα θέατρα της Κνωσού και της Φαιστού. Το ακατόρθωτο. Ημουν ευλογημένος άνθρωπος που είχα τη Μυρτώ και τα παιδιά μου, την Ιριδα και τον Φαίδωνα, πλάι μου, την Αρχιτεκτονική, τη μόνη τέχνη που σου επιτρέπει να ζεις μέσα σε αυτήν και να ονειρεύεσαι, να πράττεις και να ελπίζεις στο ακατόρθωτο, στο θαύμα», γράφει ο ίδιος στην εισαγωγή του βιβλίου.
Το Θέατρο Τέχνης της οδού Φρυνίχου, το «Σχολείον» της Ειρήνης Παπά –στέγη της δραματικής σχολής του Εθνικού Θεάτρου–, το Θέατρο του Μάνου Χατζιδάκι που έμεινε στα χαρτιά, η Μικρή Επίδαυρος, το Θέατρο της Γης στη Θεσσαλονίκη, τα θέατρα στην Ορεστιάδα, στη Μάνη, στα Χανιά, στην Κέρκυρα, στη Ρώμη, στη Βαλέντσια, όλα φτιαγμένα με δημιουργικά υλικά και μαγικές ιδέες, απαράμιλλα γλυπτικά μνημεία.
Με ένταση και επινοητικότητα, με υπαινικτικές χειρονομίες και υποβλητική ατμόσφαιρα, με δίκτυα διαδρομών και όνειρα που δεν τελειώνουν ποτέ, ο Περράκης έφτιαξε «εικαστικά τοπόσημα» που πρωτίστως συγκινούν. Και ίσως αυτό να είναι και η σημαντικότερη παρακαταθήκη του.