Ποιο είναι το πλέον παραγνωρισμένο συναίσθημα; Αυτό, που μολονότι καμουφλαρισμένο καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη ζωή μας; Το λιγότερο μελετημένο από τους ειδικούς, τουλάχιστον σε σχέση με τον θυμό ή τις ενοχές, το άγχος ή τη θλίψη, αλλά αυτό που έχει τη δύναμη να βαθαίνει τα τραύματά μας; Μήπως τελικά ντρεπόμαστε να μιλήσουμε για την ντροπή; Αυτή την υπόθεση κάνει η κλινική και κοινωνική ψυχολόγος Ελενα Καραγεωργίου, επιχειρώντας με το «Βιβλίο της ντροπής» (εκδ. Αρμός) μια χαρτογράφηση της ντροπής, του πιο ιδιαίτερου, του πιο ανθρώπινου ίσως συναισθήματος.
«Το έργο αυτό γράφτηκε επειδή το κυοφορούσα χρόνια», λέει η ίδια στην «Κ». «Εχοντας αισθανθεί συχνά την ντροπή να παίζει κρυφτό με τις σκιές μου και τις σκιές των πελατών μου, επιδίωξα να αναμετρηθώ μαζί της την περίοδο της καραντίνας του ’20 μέσα από τη διοργάνωση ενός διαδικτυακού σεμιναρίου στο κέντρο πρόληψης όπου εργάζομαι». Είχε ήδη παρατηρήσει ότι, σε αντίθεση με όλα τα άλλα συναισθήματα, η ντροπή καταλάμβανε ελάχιστο χώρο, περιοριζόταν σε επιγραμματικές αναφορές, συνιστούσε μια παράθεση βιαστική και επιφανειακή.
«Σήμερα γνωρίζουμε ότι αποτελεί το κυρίαρχο συναίσθημα ατόμων που έχουν υποστεί ψυχικό τραυματισμό».
«Ηταν η εποχή που όλα είχαν “παγώσει” εξωτερικά και μπορούσαμε να αφουγκραστούμε πολύ καλύτερα όσα τόσο σημαντικά συνέβαιναν μέσα μας. Θέλησα να την αιχμαλωτίσω με αυτόν τον τρόπο, να την κατανοήσω και, ίσως –αν ήταν αυτό εφικτό– να την ξορκίσω». Η εμπειρία εκείνου του σεμιναρίου συνάντησε στη διαδρομή την ανάδυση του κινήματος του #ΜeΤoo. Ηταν η ιδανική συγκυρία για την κατανόηση της έκτασης και του βάθους της ντροπής στον ψυχισμό των θυμάτων. Η ντροπή αποτέλεσε το πρώτο ερμηνευτικό σχήμα που χρησιμοποίησε ο Φρόιντ την εποχή της γέννησης της ψυχοθεραπείας, προκειμένου να εξηγήσει τον ψυχικό πόνο και τα συμπτώματα γυναικών, που στο δωμάτιο της θεραπείας αφηγούνταν εμπειρίες σεξουαλικής κακοποίησης από στενούς συγγενείς τους, πατεράδες και αδερφούς. «Ωστόσο, η εποχή δεν ήταν έτοιμη να διαχειριστεί αυτή την τόσο αποτρόπαιη και σκοτεινή εκδοχή των οικογενειακών σχέσεων. Ο Φρόιντ αναγκάστηκε να αποκηρύξει νωρίς, υπό τις πιέσεις φίλων συναδέλφων και επισήμων επιστημονικών κύκλων της εποχής του, τη θεωρία της αποπλάνησης, αποδίδοντας τις αφηγήσεις των γυναικών ασθενών του σε φαντασιώσεις», μας λέει. Μέχρι σήμερα η ντροπή είναι ο κύριος λόγος που πολλά άτομα διστάζουν να καταγγείλουν την κακοποίησή τους. «Πίστεψα ότι το υλικό αυτό θα μπορούσε να δεχθεί περισσότερη επεξεργασία και να μοιραστεί σε περισσότερο κόσμο, με στόχο την ενδυνάμωση τόσο των ατόμων όσο και ειδικών ομάδων του πληθυσμού που βασανίζονται από την ντροπή».
Οι σημαντικοί άλλοι
Η ντροπή αποτελεί κοινωνικό συναίσθημα, λέει η κ. Καραγεωργίου. «Ντροπή βιώνουμε όταν ο καθρεφτισμός που δεχόμαστε από τους σημαντικούς άλλους –οικογένεια, φίλους, σχολείο, κοινωνία στο σύνολό της– είναι απαξιωτικός. Αποτελεί μια σφαιρική εκτίμηση της καλοσύνης, της επάρκειας, της ικανότητας, της εικόνας μας ακόμη ή και της αξίας μας, που έχοντας αρνητικό πρόσημο διεγείρει τον κίνδυνο της απόρριψης και του αποκλεισμού». Η βραχεία αντίδραση της ντροπής θα μπορούσε να είναι χρήσιμη ως σήμα ότι υπάρχει κάποιος κίνδυνος στον δεσμό μας με τους άλλους, ως ένδειξη παραβίασης των κανόνων συνύπαρξης με τους άλλους. Ή μπορεί να σχετίζεται με την παραβίαση των ορίων μας, της ιδιωτικότητάς μας. Σ’ αυτήν την περίπτωση διεγείρει μηχανισμούς αυτοπροστασίας. Η χρόνια ντροπή, όμως, συνδέεται με βιώματα καταπίεσης και αποκλεισμού. «Σήμερα γνωρίζουμε ότι η χρόνια ντροπή αποτελεί το κυρίαρχο συναίσθημα ατόμων που έχουν υποστεί ψυχικό τραυματισμό, καθώς το τραύμα αποτελεί ουσιαστικά μια καταστροφή των βασικών πεποιθήσεων που διατηρεί ένα άτομο για τον εαυτό του και τη σχέση του με τον κόσμο. Το τραύμα εγκαθιστά μια εικόνα αναπηρίας, κακίας, αδυναμίας ή δομικής αποτυχίας», μας λέει. Συνδέεται, προσθέτει, με την εμφάνιση χρόνιων προβλημάτων υγείας, όπως η αυξημένη αρτηριακή πίεση, το ευερέθιστο έντερο και τα αυτοάνοσα νοσήματα. Η ντροπή, όμως, παραμένει συνήθως κρυμμένη. «Διεγείρει τόσο έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις άγχους, απειλής και φόβου που ενστικτωδώς ο οργανισμός, προκειμένου να τη διαχειριστεί, αντιδρά κρύβοντάς την, όχι μόνο από τους άλλους αλλά και από τον ίδιο τον εαυτό». Κι όμως, όπως λέει η κ. Καραγεωργίου, «η αμφισβήτηση της ντροπής, του τραύματος της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, επιτρέπει να ξεκλειδωθούν –ο ένας μετά τον άλλον– οι μηχανισμοί και τα μυστικά της καταπίεσης, των σχέσεων ιεραρχίας, της περιθωριοποίησης, της υποτίμησης της ανθρώπινης αξίας, του αποκλεισμού. Υιοθετώντας αυτή την οπτική, η θεραπεία της ντροπής είναι κατ’ αρχάς θεραπεία της καταπίεσης και, υπ’ αυτήν την έννοια, αποτελεί πολιτική πράξη».