Μια φωτεινή σφαίρα στέκεται στην κορυφή του Υμηττού, έτοιμη να τσουλήσει πάνω στη ράχη του σαν ένα γιγάντιο παιχνίδι. Χίλια μέτρα κάτω από το βλέμμα του «τρελού βουνού» η Αθήνα παρακολουθεί μαγεμένη αυτόν τον ασταμάτητο χορό μεταξύ ουρανού, γης και προοπτικής – το κάνει άλλωστε κάθε 29 ημέρες, όταν το φεγγάρι είναι ολόγιομο. Τώρα όμως συμβαίνει κάτι ξεχωριστό, κάτι που πρέπει να περάσουν άλλα τρία χρόνια για να ξανασυμβεί: έχει μόλις εμφανιστεί η δεύτερη πανσέληνος του μήνα, το λεγόμενο «μπλε φεγγάρι», που την ίδια στιγμή είναι και μια «υπερπανσέληνος», που σημαίνει πως το φεγγάρι βρίσκεται στην κοντινότερη θέση της ελλειπτικής του τροχιάς γύρω από τη Γη, με τη λάμψη του να γίνεται έως και 30% δυνατότερη και το φαινόμενο μέγεθός του έως και 14% μεγαλύτερο.
Ο δορυφόρος του πλανήτη μας μοιάζει λες και έχει κατέβει στη Γη, σαν να θέλει να αγγίξει τις βουνοκορφές της πόλης. Αλλά η μαγεία είναι φευγαλέα. Μέσα σε δευτερόλεπτα ο απόκοσμος, ολόφωτος δίσκος έχει απογειωθεί προς το στερέωμα, χαιρετώντας όλα τα εγκόσμια –το πάρκο των κεραιών, τα πυροφυλάκια, τους πυλώνες της ΔΕΗ– και ανεβαίνει προς τον βραδινό ουρανό.
Είναι 31 Αυγούστου 2023 και ξεκινάει το τελευταίο βράδυ του καλοκαιριού. Ο βράχος της Ακρόπολης, με το πορτοκαλί του φως να μοιάζει σαν να έρχεται από τα βάθη των αιώνων, συνοδεύει, μέσα στην ίδια σκηνή, το πανάρχαιο φως της Σελήνης. Και ένας νέος άνδρας έχει στήσει καρτέρι στον λόφο του Φιλοπάππου για να τα βάλει όλα αυτά μέσα σε μια πολύτιμη φωτογραφική εικόνα.
Το τρίποδό του είναι στερεωμένο γερά στις προαιώνιες πέτρες του λόφου, η αναπνοή του σταματάει προσωρινά και το βλέμμα του ταξιδεύει μέσα από τα κρύσταλλα του φακού του, πετάει μέχρι τις κεραίες του Υμηττού και λούζεται από το σεληνόφως. Το χέρι του περιμένει να κάνει κλικ την απόλυτα σωστή στιγμή, μια στιγμή που περίμενε καιρό και τώρα κυνηγάει μέσα στη νύχτα, μια μοναδική στιγμή που λαχταράει να μας τη δείξει, γιατί εμείς δεν ήμασταν εκεί, γιατί ήμασταν απασχολημένοι με κάτι άλλο ή γιατί η κάμερα του κινητού μας δεν μπόρεσε να την αποτυπώσει στο μεγαλείο της.
«Aστροφωτογράφος τοπίων»
Ο λόγος γίνεται για τον 28χρονο μηχανολόγο και αεροναυπηγό μηχανικό Θάνο Παρασκευόπουλο, έναν παθιασμένο ερασιτέχνη «αστροφωτογράφο τοπίων», όπως αυτοαποκαλείται, που εδώ και λίγα χρόνια έχει στρέψει το βλέμμα του ψηλά και έχει βαλθεί να σκιαγραφήσει με τον εξοπλισμό του παλαιά και νεότερα χνάρια της ιστορίας του σύμπαντος, του γαλαξία και του πλανητικού μας συστήματος.
Διαθέτει τα κατάλληλα εφόδια είτε αυτό σημαίνει μια επαγγελματική φωτογραφική μηχανή με τους σωστούς φακούς είτε το «star tracker», έναν μηχανισμό «οδήγησης» της μηχανής ή του τηλεσκοπίου για την παρατήρηση του ουρανού είτε την απαραίτητη αστρονομική και μετεωρολογική γνώση, είτε, πάνω από όλα, την υπομονή και τον ενθουσιασμό να τρέξει μέσα στη νύχτα για να μας φέρει πίσω τα πειστήρια ενός ουράνιου δράματος που παίζεται καθημερινά πάνω από τα κεφάλια μας, αλλά εμείς παραβλέπουμε.
Ρωτώντας τον πώς ξεκίνησε αυτή η περιπέτειά του, μας θυμίζει κάτι το κομβικό στη συζήτηση που θα ακολουθήσει: τον παράγοντα της αστικής φωτορρύπανσης. «Μεγάλωσα στην Αρχαία Επίδαυρο», μας λέει, «ένα μέρος όπου ο νυχτερινός ουρανός δεν κρύβεται από ψηλά κτίρια ή εκτυφλωτικές φωταγωγίες. Αν βρισκόμουν στην Αθήνα ή σε μια άλλη μεγάλη πόλη, δεν νομίζω να είχα προσέξει από μικρό παιδί το νυχτερινό στερέωμα».
«Το αρχικό μου ερέθισμα ήταν η επιστημονική περιέργεια. Στο τέλος, όμως, ανακάλυψα και την καλλιτεχνική διάσταση αυτής της ασχολίας».
Οταν μιλάει για τη ρύπανση που προκαλεί η έκλυτη αστική φωταγωγία, η φωνή του αποκτάει έναν τόνο επείγοντος. «Μια σειρά από περιβαλλοντικά μέτρα που ψήφισε πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Ενωση σχετικά με τη φωτορύπανση έχει να κάνει με την προστασία διαφόρων ενδημικών ζώων που έχουν άρρηκτα συνδεδεμένες τις λειτουργίες τους με βάση τον κιρκαδικό ρυθμό τους – π.χ. τα αποδημητικά πουλιά τα οποία όταν πετάνε πάνω από μεγαλουπόλεις τη νύχτα μπερδεύονται και νομίζουν πως είναι μέρα, συνεχίζουν να πετάνε και πεθαίνουν», μας πληροφορεί, συνεχίζοντας με κάτι που σοκάρει: «Οι χελώνες καρέτα καρέτα αφήνουν τα αυγά τους σε παραλίες και τα νεογνά τους βγαίνουν κατά την καλοκαιρινή περίοδο τις μέρες που λάμπει η πανσέληνος. Τα χελωνάκια, λοιπόν, βλέπουν την αντανάκλαση της Σελήνης στη θάλασσα και την ακολουθούν. Αλλά αν υπάρχει ανθρωπογενής φωτισμός κοντά τους (π.χ. ένας τουριστικός παραλιακός δρόμος) χάνουν τον προσανατολισμό τους και πάνε προς τα εκεί, με αποτέλεσμα να τα πατάνε τα αυτοκίνητα». Υπάρχει όμως και κάτι που αφορά εμάς τους ίδιους, όπως μας ενημερώνει: ο τρόπος με τον οποίο φωτίζονται οι αστικές μας δομές και πώς η φωτορύπανση επηρεάζει τον ύπνο μας και άρα γενικότερα την υγεία μας.
Στην πορεία της κουβέντας μαθαίνουμε πως υπάρχει ένας διεθνής οργανισμός που λέγεται Dark Sky, o οποίος αναγνωρίζει διάφορα πάρκα και τοποθεσίες ανά τον κόσμο με βάση το πόσο έχουν συμβάλει στην αντιμετώπιση της φωτορύπανσης, αλλά και το πόσο διευκολύνουν την αστροπαρατήρηση. «Πέρυσι ο οργανισμός αυτός αναγνώρισε τον Αίνο της Κεφαλονιάς ως το πρώτο πάρκο νυχτερινού ουρανού στη χώρα μας», θα μας πει με υπερηφάνεια, ενώ θα υπερτονίσει τη φυσιολατρεία που εμπνέει αυτό το «ουράνιο» χόμπι, που συχνά απαιτεί απαιτητικές βραδινές αποστολές σε μέρη σκοτεινά, εκτεθειμένα στα στοιχεία της φύσης. «Αυτές οι εξορμήσεις θέλουν προετοιμασία και παρουσιάζουν προκλήσεις», θα συμπληρώσει. «Δεν είναι για όλους εύκολο να ξενυχτούν για ώρες μέσα στην ερημιά για να πετύχουν τη μοναδική εκείνη στιγμή, τη μοναδική και ανεπανάληπτη εκείνη εικόνα του ουρανού».
Πέραν όμως αυτής της «ουράνιας οικολογίας» και της αγάπης για τη φύση που προκαλεί και εμπνέει η αστροφωτογραφία, μεγάλη αξία έχουν και τα εικαστικά της αποτελέσματα. «Πριν πιάσω τη φωτογραφική μηχανή και αρχίσω τις προσπάθειές μου να αποτυπώσω αυτό που έβλεπα τα βράδια εκεί ψηλά, είχα ήδη ασχοληθεί με την αστροφυσική και την αστρονομία. Το αρχικό μου ερέθισμα, δηλαδή, ήταν η επιστημονική περιέργεια. Στο τέλος, όμως, ανακάλυψα και εκτίμησα και την καλλιτεχνική διάσταση αυτής της ασχολίας», θα μας πει ο αστροφωτογράφος. Θαυμάζοντας μια πλούσια συγκομιδή από νυχτερινές του λήψεις στον προσωπικό του ιστότοπο, αναγνωρίζουμε αμέσως αυτή τη διττή φύση της δουλειάς του: σε ένα κομμάτι αστρονομική παρατήρηση, σε ένα άλλο δημιουργία μοναδικών εικόνων με εικαστικό βάθος. Και όπως συμβαίνει με κάθε καλλιτεχνική ενότητα με ουσία, όλες του οι εικόνες εκπέμπουν ένα κοινό μήνυμα: πως το απόκοσμο και το συμπαντικό παντρεύονται με το γήινο και το ανθρώπινο.
Σε μία από τις εντυπωσιακές του αποτυπώσεις, στις όχθες της λίμνης Δόξα στην Κορινθία, ο ποταμός του γαλαξία κατεβαίνει προς τη Γη για να συναντήσει τη θέρμη της φωτιάς που έχουν ανάψει κάποιοι κατασκηνωτές. Σε μία άλλη λήψη στο ακρωτήριο του Σουνίου, επιβλητικά νεφελώματα έρχονται σε παράξενη αντίθεση με το πορτοκαλί φως που εκπέμπει στον ορίζοντα το λιμάνι και η Χώρα της Κέας, ενώ ένα δίδυμο εικόνων που τραβήχτηκαν στο Ναύπλιο συνδυάζει αναπάντεχα φάσεις της Σελήνης με τα κάστρα της ιστορικής πόλης (μάλιστα σε μια από αυτές, το Παλαμήδι φέρει σε εντυπωσιακή ευθυγράμμιση πάνω του, σαν ουράνια κορωνίδα, μια μερική έκλειψη της Σελήνης).
Ο άνθρωπος στο Σύμπαν
Στη συλλογή του βρίσκουμε και τη σαγηνευτική εικόνα του στερεώματος με τον Αρη και τις Πλειάδες να συνομιλούν με τα φώτα ενός ορεινού χωριού κάπου στην Αχαΐα. «Προσπαθώ πάντα να δείξω τον ουρανό μαζί με κάτι οικείο: μια ανθρώπινη σιλουέτα, μια πόλη, τα φώτα ενός οικισμού ή ενός αυτοκινήτου που μόλις έχει περάσει. Το νυχτερινό στερέωμα από μόνο του είναι κάτι το απόκοσμο, το ψυχρό, κάτι πέρα από τα ανθρώπινα», θα μας πει ο ίδιος, ενώ θα μας θυμίσει μια φράση από το βιβλίο «Ο Κόσμος τη νύχτα» («The World at Night») του παγκόσμια διακεκριμένου Ιρανού αστροφωτογράφου Μπαμπάκ Αμίν Ταφρέσι: «Ο νυχτερινός ουρανός είναι ένα ελεύθερα διαθέσιμο εργαστήριο για όλα τα έθνη. Μας βοηθάει να κατανοήσουμε το Σύμπαν και τη θέση μας μέσα σ’ αυτό και να διερευνήσουμε την προέλευση και το πεπρωμένο μας».