Τι θα μπορούσε φαινομενικά να συνδέει ένα μουσείο ινδικής τέχνης στo Μουμπάι με έναν κλασικό αρχαιολόγο, όπως ο υπογράφων; Με μια πρώτη ματιά και με δεδομένη μάλιστα την επιπλέον ιδιότητά του ως μελετητή της αρχαιολογίας της Μακεδονίας, θα μπορούσε να είναι τα εκτεθειμένα δείγματα γλυπτικής Gandhara: τα ευρήματα από το βορειοδυτικό τμήμα του ευρύτερου ινδικού χώρου, στο σημερινό Πακιστάν και το Αφγανιστάν, με σαφείς επιρροές από την ελληνορωμαϊκή τέχνη. Πρόκειται, άλλωστε, για τα πλέον εμφανή δείγματα της παρουσίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο έσχατο άκρο της εκστρατείας του. Ο Αλέξανδρος είναι γνωστός στην Ινδία ως αυτός που προσπάθησε να κατακτήσει την περιοχή πέραν του Ινδού ποταμού, σήμερα στα όρια του Πακιστάν.
Οταν όμως μια εμπνευσμένη διεύθυνση ενός πολιτιστικού οργανισμού διεκδικεί τη συμπερίληψή του στους σημαντικούς φορείς διεθνώς, με τη σύναψη μνημονίων συνεργασίας με σημαντικά διεθνή ιδρύματα, τότε προκύπτουν αναπάντεχες συνεργασίες και σχέσεις.
Νέο όνομα, νέα εποχή
Μία από τις μεγαλύτερες πόλεις του πλανήτη, η Μουμπάι, όπως μετονομάσθηκε η Βομβάη στο πλαίσιο της προσπάθειας αποτίναξης του αποικιοκρατικού παρελθόντος στη χώρα, διαθέτει ένα μουσείο, το οποίο ιδρύθηκε ως το Μουσείο του Πρίγκιπα της Ουαλλίας, και απέκτησε πρόσφατα τον τίτλο-γλωσσοδέτη για έναν αλλοεθνή: Chhatrapati Shivaji Maharaj Vastu Sangrahalaya, ή αλλιώς CSMVS.
Το ίδρυμα διοικείται από συμβούλιο, δεν δέχεται κρατική στήριξη, παρά μόνον χορηγίες από ιδρύματα και ιδιώτες. Πρόσφατα διακρίθηκε με σημαντικό βραβείο από την UNESCO, και κηρύχθηκε από τον ίδιο οργανισμό μνημείο διεθνούς κληρονομιάς. Μια γρήγορη ματιά στον εξωτερική του όψη, άλλωστε, αρκεί για να κατανοήσει κανείς πλήρως τη διάκριση. Σε συνεργασία με το Μουσείο Fitzwilliam στο Κέμπριτζ, και με χρηματοδότηση από το Ιδρυμα Getty στην Καλιφόρνια, σχεδιάστηκε μακροχρόνιο ερευνητικό πρόγραμμα για τη μελέτη αρχαίων πολιτισμών που αναπτύχθηκαν παράλληλα με τον ινδικό, χωρίς όμως υποχρεωτικά να έχουν αλληλοεπηρεαστεί, ευθέως τουλάχιστον.
Στο πλαίσιο αυτό διοργανώθηκε πέρυσι έκθεση με τίτλο «Αρχαία γλυπτά», στην οποία εκτέθηκαν για πρώτη φορά στη χώρα έργα από γειτονικούς, αλλά και όχι πάντα τόσο, πολιτισμούς, στους οποίους αναπτύχθηκε η τέχνη της γλυπτικής. Εργα από την Ασσυρία (σημερινό Ιράκ), την Αίγυπτο, την Ελλάδα και τη Ρώμη ήρθαν στην Ινδία για λίγους μήνες, δάνεια από τρία μεγάλα μουσεία: το Μουσείο J. P. Getty, το Βρετανικό και τα Μουσεία του Βερολίνου. Στόχος ήταν η παρουσίαση έργων, προκειμένου το ινδικό κοινό να αναγνωρίσει κοινά στοιχεία και διαφορές με την αντίστοιχη ινδική γλυπτική, και κυρίως να βγει έξω από τη γνωστή εικόνα περί της αντίληψης του τι σημαίνει γλυπτό στον αρχαίο κόσμο σε ένα μεγάλο γεωγραφικό και χρονολογικό εύρος. Με λίγα λόγια, να γίνει κατανοητή η θέση της Ινδίας στον αρχαίο κόσμο με το βλέμμα, στην περίπτωση αυτή, προς τη Μεσοποταμία και ιδίως τη Μεσόγειο.
Εκπαιδευτικά προγράμματα
H έκθεση συνοδεύεται από δύο εκπαιδευτικά προγράμματα. Το ένα σχεδιάζεται παράλληλα με κάθε έκθεση του μουσείου: στον εξαιρετικά φροντισμένο μεγάλο κήπο του βρίσκεται ένα λεωφορείο που έχει μετατραπεί σε κινούμενο μουσείο που ταξιδεύει σε ολόκληρη τη χώρα και εκπαιδεύει νεαρούς μαθητές (Museum on wheels). Στη συγκεκριμένη περίπτωση το λεωφορείο φέρει ευσύνοπτα κείμενα και προθήκες με μινιατούρες – αντίγραφα έργων της αρχαιότητας, προκειμένου μαθητές, ακόμα και σε απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές, να έρθουν σε επαφή με στοιχεία άλλων πολιτισμών. Ο σχεδιασμός και η άκρως επιτυχημένη υλοποίηση αυτών των εκπαιδευτικών προγραμμάτων είναι στο σύνολό τους βαθιά συγκινητικά.
Το δεύτερο εκπαιδευτικό πρόγραμμα έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, ιστορικής σχεδόν σημασίας. Για πρώτη φορά συγκεντρώθηκαν 20 Ινδοί ακαδημαϊκοί που διδάσκουν ινδική αρχαιολογία και ιστορία της ινδικής τέχνης και συνομίλησαν μπροστά στα έργα και σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο με τέσσερις πανεπιστημιακούς, ο καθένας από αντίστοιχες χώρες της Μεσογείου: την Αίγυπτο, την Τουρκία, την Ιταλία και την Ελλάδα με τη συμμετοχή του υπογράφοντος.
Για πέντε ημέρες στα μέσα Φεβρουαρίου παρουσιάστηκαν στο εξειδικευμένο κοινό ζητήματα που αφορούσαν θέματα γλυπτικής, τα οποία διέτρεχαν τη γλυπτική παραγωγή στη Μεσόγειο της αρχαιότητας σε αντιδιαστολή με τα ινδικά γλυπτά που παρουσιάστηκαν από τους Ινδούς συναδέλφους στο μουσείο.
Το ινδικό κοινό είχε την ευκαιρία να αναγνωρίσει κοινά στοιχεία και διαφορές ανάμεσα στην ινδική γλυπτική και σε αντίστοιχα έργα από τη Μεσοποταμία και τη Μεσόγειο.
Το κεντρικό σκεπτικό του συνεχούς διαλόγου μπροστά στα έργα ήταν η εξοικείωση μαζί τους για όσους δεν είχαν την αντίστοιχη δυνατότητα έως τότε: έτσι, η προσέγγιση των ινδικών έργων από ερευνητές που δεν είχαν καμία επαφή με αυτά έδωσε το έναυσμα για ερωτήματα που πιθανόν δεν θα είχαν διατυπωθεί μέσα από το καθορισμένο επιστημολογικό πλαίσιο του καθενός. Δεν δέχεται κανείς μας συχνά την ερώτηση, π.χ., γιατί οι αρχαίοι θεοί δεν κοιτούν κατάματα τον πιστό, αλλά απεικονίζονται σε διάφορες στάσεις με βλέμματα προς πάσα κατεύθυνση. Κι αυτό γιατί στις ινδικές θρησκείες το άγαλμα του θεού κοιτάζει μπροστά, ούτως ώστε ο πιστός να πάρει μέρος της δύναμής του. Με τον τρόπο αυτό οι συμμετέχοντες προσκλήθηκαν να σταθούν αρκετά μπροστά στα έργα και να προσπαθήσουν να κατανοήσουν γλυπτά που αποτελούν στο σύνολό τους πιθανότατα τη σημαντικότερη και επιδραστικότερη μορφή τέχνης στον αρχαίο κόσμο.
Ο βασικός στόχος του προγράμματος ήταν η ενημέρωση ακαδημαϊκών, προκειμένου να εντάξουν στα προγράμματα σπουδών τους θέματα αρχαίας τέχνης, ούτως ώστε το παράδειγμα της Ινδίας να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο, να παρουσιαστούν δηλαδή όψεις του αρχαίου κόσμου που με κάποιο τρόπο αφορούν προγράμματα σπουδών ιστορίας και αρχαιολογίας. Το μουσείο έχει άλλωστε στενή συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Μουμπάι.
Ο Ηρόδοτος
Απέναντι από αυτό βρίσκεται η αίθουσα τελετών του πανεπιστημίου, εκεί όπου ένα βράδυ εκείνης της εβδομάδας έδωσε διάλεξη η διάσημη Βρετανίδα ιστορικός από το Κέμπριτζ, Mary Beard. Μετά το πέρας του προγράμματος, ένας άλλος σημαντικός διεθνής πανεπιστημιακός, από τους θεμελιωτές των αποικιοκρατικών σπουδών και με καταγωγή μάλιστα από τη Μουμπάι, ο ανθρωπολόγος Arjun Appadurai, μίλησε για τον Ηρόδοτο από την πλευρά της Ινδίας.
Ολα αυτά συνέβησαν σε ένα περιβάλλον εξαιρετικά φιλικό, με αριστοτεχνική διοργάνωση και αξιοθαύμαστο επαγγελματισμό, από μια ομάδα στο μουσείο με αφοσίωση προκειμένου να επιτύχει αυτό το μοναδικό εγχείρημα για τα δεδομένα της χώρας τους.
Το μουσείο έδειξε πώς πρέπει να λειτουργούν μεγάλοι πολιτιστικοί οργανισμοί, οι οποίοι διαθέτουν τα όποια κονδύλια σε άκρως επωφελείς δραστηριότητες με γνώμονα την εκπαίδευση, την έρευνα και με το βλέμμα προς το μέλλον. Το εντυπωσιακό κτίριο με τον κήπο-όαση το απόγευμα όταν πέφτει ο ήλιος δίνει το παράδειγμα για το πώς μπορεί η Ινδία να ενταχθεί στις χώρες που όχι μόνο διαθέτουν αναμφίβολα τεράστιο πολιτισμικό πλούτο, αλλά να συνυπολογιστεί στους σοβαρούς, ισότιμους συνομιλητές για πολλαπλές και συχνά ευρύτατα διεπιστημονικές συνεργασίες.
Από το χθες, στο αύριο
Δεν χρειάζεται να τονιστεί περαιτέρω η γεωγραφική, πολιτική και πολιτισμική σημασία της χώρας αυτής στο πλαίσιο ενός νέου, αναδυόμενου τοπίου στον 21ο αιώνα, του λεγόμενου μετα-αποικιοκρατικού. Το πρόσφατο παρελθόν της Ινδίας εντυπώνεται στον επισκέπτη κατ’ αρχάς από τα ορατά του κατάλοιπα στην αποικιακή αρχιτεκτονική, αλλά και πέραν αυτών στα όσα άφησε πίσω της η βρετανική κυριαρχία και εντάχθηκαν στην ινδική κοινωνία, όπως άλλωστε τα ανέλυσε αριστοτεχνικά ο Appadurai στο μνημειώδες έργο του: «Modernity at large. Cultural Dimensions of Globalization» του 1996 (στα ελληνικά: «Νεωτερικότητα χωρίς σύνορα. Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης», εκδ. Αλεξάνδρεια 2014). Από εκεί και πέρα, όμως, αυτή η τεράστια χώρα διεκδικεί το παρόν και το μέλλον της ανάμεσα στους σημαντικούς πρωταγωνιστές της σύγχρονης εποχής, διαμορφώνοντας τη νέα συλλογική της ταυτότητα.
Η πρόσφατη επίσκεψη του Ελληνα πρωθυπουργού στην Ινδία άφησε εκτός την όποια προσέγγιση σε θεσμικό πλαίσιο αναφορικά με κοινές πολιτιστικές δράσεις. Συνεργασίες, όμως, σε πανεπιστημιακό και ερευνητικό επίπεδο είναι επιβεβλημένες, τουλάχιστον για λόγους ιστορικούς και ακαδημαϊκούς, αλλά και πέραν αυτών, στο πλαίσιο της σύγχρονης πολιτισμικής διπλωματίας.
* Ο κ. Δημήτρης Δαμάσκος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.