ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΠΑΔΑΚΗΣ
Η βαλκανική συνομοσπονδία του Ιωάννη Καποδίστρια.
Δύο ανέκδοτες επιστολές προς τον Nesselrode για τα μετα-οθωμανικά Βαλκάνια (1828)
εκδ. Σύλλογος προς ∆ιάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2023, σελ. 192
Ξεφεύγοντας από τον εθνοκεντρικό κλοιό στον οποίο κινείται η πλειονότητα των πρόσφατων μελετών για το 1821, το νέο βιβλίο του Γ. Καλπαδάκη ξεδιπλώνεται στο ευρύτερο πλαίσιο της ευρωπαϊκής και ρωσικής πολιτικής και ιστοριογραφίας, συνδυάζοντας τη βραχεία διάρκεια της πολιτικής με τη μακρά διάρκεια των αργών ιδεολογικοπολιτικών μετατοπίσεων.
Με αφορμή δύο ανέκδοτες επιστολές του Καποδίστρια προς τον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας Karl Nesselrode, δεν μας προσφέρει απλώς ένα εν πολλοίς άγνωστο σχέδιο του Καποδίστρια για την τύχη των οθωμανικών Βαλκανίων, αλλά επιπλέον το συναρμόζει με τη δυναμική της ευρωπαϊκής πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων.
Το έργο πλαισιώνουν τα κείμενα των επιστολών στα γαλλικά και τα ελληνικά, καθώς και ένα παρεκβολικό άρθρο του Καλπαδάκη για τη σχέση του Καποδίστρια με τη Ρωσία και τη Φιλική Εταιρεία. Συμπληρώνεται, δε, από μια έκθεση του Ρώσου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη G.A. Stroganov (1825), πιθανώς η πρώτη απόπειρα να αναλυθούν η μορφή, η δομή και η δράση της Εταιρείας, που δημοσιεύεται από τα ρωσικά για πρώτη φορά.
Οι επιστολές του Καποδίστρια συντάχθηκαν κατόπιν προτροπής του Nesselrode, στις 19 και 20 Μαρτίου 1828 – δηλαδή, αφού είχε ορκισθεί κυβερνήτης και λίγο πριν ξεσπάσει ο ρωσοοθωμανικός πόλεμος.
Οι επιστολές υπεβλήθησαν την εποχή που ο Καποδίστριας κυβερνούσε την Ελλάδα και όχι όταν ήταν μέλος της ρωσικής διπλωματικής υπηρεσίας. Αυτό εξηγεί την αγγλική καχυποψία στο πρόσωπό του, αλλά και επιβεβαιώνει τη διατήρηση της «εκλεκτικής» σχέσης του με τη ρωσική πολιτική. Η πρόταση του Καποδίστρια ήταν ότι, σε περίπτωση κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα έπρεπε να δημιουργηθεί μια συνομοσπονδία βαλκανικών κρατών, αποτελούμενη από το Δουκάτο ή Βασίλειο της Δακίας, το Βασίλειο της Σερβίας, το Βασίλειο της Μακεδονίας, το Βασίλειο της Ηπείρου και την Ελληνική Πολιτεία.
Οι επιστολές του κυβερνήτη προς τη Ρωσία γράφτηκαν τον Μάρτιο του 1828, σε μια κρίσιμη καμπή της Επανάστασης.
Τα κράτη αυτά θα εκπροσωπούνταν σε μια σύνοδο με έδρα την Κωνσταντινούπολη, η οποία θα ανακηρυσσόταν ελεύθερη πόλη. Προκειμένου οι Μεγάλες Δυνάμεις να δουν ευνοϊκά το σχέδιο και τον ρόλο τους στο νέο σύστημα ισορροπιών στα μεταοθωμανικά Βαλκάνια, το σχέδιο προέβλεπε, αφενός, ότι θα τους εκχωρείτο η εποπτεία της Κύπρου, της Ρόδου και της Κρήτης, και, αφετέρου, ότι κάθε ένα από τα κράτη θα διοικείτο από γόνο ενός εκ των μοναρχικών οίκων δεύτερης τάξης της Ευρώπης.
Εκείνο το οποίο ώθησε τον Καποδίστρια να υποβάλει το σχέδιο, σύμφωνα με τον Καλπαδάκη, ήταν κυρίως η ρευστή κατάσταση στον συσχετισμό των ευρωπαϊκών δυνάμεων, αλλά και η δυσχερής περίοδος την οποία διερχόταν η Ελληνική Επανάσταση.
Ελευθερία και προστασία της εθνικής ανεξαρτησίας
Γιατί όμως συνομοσπονδία κρατών; Εδώ νομίζω ότι έγκειται η μεγαλύτερη συμβολή του βιβλίου στην εργογραφία για τον Καποδίστρια.
Διότι ο Καλπαδάκης εντάσσει τις ιδέες του Καποδίστρια και τους σχεδιασμούς της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο ιδεών και δράσης της εποχής, το οποίο μπορεί να συνοψιστεί στο ερώτημα «ποιος είναι ο καταλληλότερος τρόπος ειρήνευσης της Ευρώπης;».
Το σχέδιο του Καποδίστρια συγκεραννύει δύο σχέδια-κελύφη, που έλκουν την καταγωγή τους από πολιτικά σχέδια προηγούμενων αιώνων.
Το πρώτο σχέδιο-κέλυφος είναι εκείνο του διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του οποίου η καταγωγή ανάγεται στις Σταυροφορίες. Κοινός στόχος όλων των παραλλαγών αυτού του σχεδίου ήταν η ανακατάληψη των πρώην χριστιανικών εδαφών της νοτιοανατολικής Μεσογείου από τα χέρια των μουσουλμάνων.
Η λογική αυτών των σχεδίων ενισχύθηκε κατά τους πρώτους αιώνες της νεότερης εποχής με τις παπικές βούλες Romanus Pontifex (1455) και Inter caetera (1493), σύμφωνα με τις οποίες οι χριστιανοί ηγεμόνες μπορούσαν να κατακτούν μη χριστιανικά εδάφη. Eνα τέτοιο σχέδιο ήταν κι εκείνο της Μεγάλης Αικατερίνης.
Το δεύτερο σχέδιο-κέλυφος είναι εκείνο της συνομοσπονδίας των ευρωπαϊκών κρατών για την αποφυγή του πολέμου. Ο συγκερασμός οφείλεται στο σκεπτικό ότι εφόσον συχνή αιτία πολέμου μεταξύ των Ευρωπαίων ηγεμόνων ήταν η κατάκτηση νέων εδαφών, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως ο «άλλος» στη γειτονιά της Ευρώπης, θα μπορούσε να γίνει το αντικείμενο της κατάκτησης. Eνα από τα παλαιότερα σχέδια συνομοσπονδίας, το οποίο αναφέρεται στο βιβλίο του Καλπαδάκη, είναι εκείνο του Ερρίκου Δ΄ της Γαλλίας, το οποίο συνέταξε ο υπουργός του, Duc de Sully.
Μια διπλωματική κίνηση που απέβλεπε στην επιβίωση των λαών της περιοχής, ταυτόχρονα με την εξουδετέρωση της Πύλης.
Eνα από τα πλησιέστερα στην εποχή του Καποδίστρια είναι εκείνο του Ναπολέοντα, το οποίο μας θυμίζει εύστοχα ο συγγραφέας στην προμετωπίδα του βιβλίου. Eνα ακόμη πιο πρόσφατο; Μα, η Ευρωπαϊκή Eνωση!
Ο Καποδίστριας γνώριζε ότι το νέο πολιτικό τοπίο εγκαινίασε, εκτός από τη διπλωματία των διασκέψεων, και τις προϋποθέσεις για μια πολιτική ειρήνης η οποία έμελλε να διαρκέσει (με κάποιες εξαιρέσεις) για έναν αιώνα.
Σ’ αυτό το νέο σύστημα ασφαλείας προσέβλεπαν και κατέθεταν τις απόψεις τους και τη δράση τους δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Το πρώτο προέκυψε από το συνέδριο της Βιέννης και συνιστούσε τη «συντηρητική» εκδοχή ειρήνευσης της Ευρώπης των μοναρχών.
Το δεύτερο, το «προοδευτικό», υιοθετώντας κυρίως την καντιανή προτροπή για αιώνια ειρήνη, διεκδικούσε τη ρεπουμπλικανοποίηση και την ομοσπονδιοποίηση των ευρωπαϊκών κρατών για την προστασία τους.
Ζήτημα επιβίωσης
Η ομοσπονδοποίηση εδώ δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως μια προοδευτική επιλογή, αλλά μάλλον ως μια προοπτική βασισμένη στην ιστορική εμπειρία, γνωστή ήδη στον Μοντεσκιέ: οι ρεπούμπλικες, ως αδύναμα κράτη, θα έπρεπε να συνασπίζονται για την επιβίωσή τους.
Το βιβλίο του Καλπαδάκη ξεφεύγει από τον κανόνα της γραμμικής αφήγησης διότι ξεδιπλώνει την πλοκή του γύρω από τα σημαινόμενα δύο επιστολών: οι αφορμές, το πλαίσιο, τα κίνητρα, το ευρωπαϊκό υπόβαθρο.
Η πρακτική πολιτική σκέψη του Καποδίστρια συναντιέται με τα πολιτικά οράματα και τις προαιώνιες ουτοπίες της Ευρώπης για ειρήνευση. Από αυτή την άποψη αξίζει να προσεχθεί: μας προσφέρει τη μεγάλη εικόνα, την πρώτη ύλη και τα καλούπια με τα οποία οι ευρωπαϊκές δυνάμεις κατέστρωναν τα πολιτικά τους σχέδια.
*Η κ. Εύη Καρούζου είναι ιστορικός, Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού (KEINE), Ακαδημία Αθηνών.