Μεγάλη αγάπη της Κατίνας Παξινού (1900-1973) ήταν η μουσική. Σκοπός εδώ, 51 χρόνια από τον θάνατό της (22/2), είναι να τονίσουμε τη μουσική ιδιότητά της.
Ο φίλος της στον Πειραιά, στα παιδικά χρόνια, και μετέπειτα συνεργάτης της στο θέατρο, Γιάννης Τσαρούχης, έγραψε: «Η Κατίνα τραγουδούσε. Η όμορφη και δυνατή φωνή της μαζί με την ορμή του πιανίστα που τη συνόδευε έκανε να τρέμουν τα αγαλματάκια που κοσμούσαν το πιάνο». Και ο μετέπειτα σύζυγος, αχώριστος συνεργάτης της στο θέατρο Αλέξης Μινωτής θυμόταν ότι πέρασε τις τελευταίες μέρες της με την «Εβδόμη» του Μπετόβεν, ενώ του είπε: «Είπες τον Σαίξπηρ μαθητή του Θεού; Τον Μπετόβεν εγώ τον λέω δάσκαλο του Θεού».
Η Παξινού δεν σπούδασε θέατρο, αλλά μουσική σε Γενεύη (πρώτο βραβείο), Βιέννη, Βερολίνο (βαγκνερική τραγουδίστρια). Ο Δημήτρης Μητρόπουλος της αφιέρωσε τη σύνθεση για φωνή και πιάνο «Κασσιανή» σε ποίηση Κωστή Παλαμά (στην παρτιτούρα: «Γράφτηκε για την κα Παξινού, 11 Ιουνίου 1919»). Ξεχωριστές ερμηνείες της: στην όπερα «Αδελφή Βεατρίκη» του Δ. Μητρόπουλου (διεύθυνση Αρμάνδου Μαρσίκ, Μάιος 1920, Δημοτικό Θέατρο Aθηνών, χρηματοδότηση Παξινού), στη «Θυσία του Αβραάμ» σε μουσική Μανώλη Σκουλούδη (Μάρτιος 1933, 27/8/1951 – Ηρώδειο: συμφωνική σουίτα με ΚΟΑ, διεύθυνση Φιλοκτήτη Οικονομίδη, ενορχήστρωση Νίκου Σκαλκώτα).
Στροφή στο θέατρο
Λόγω της καταλυτικής γνωριμίας με τον Μινωτή το 1927 εγκαταλείπει τις μουσικές σπουδές και αφιερώνεται στο θέατρο. Κορυφαία στιγμή η μουσική που έγραψε για την παράσταση «Οιδίπους» Σοφοκλή (10/5/1933), από τις πρώτες αναβιώσεις αττικού δράματος στο Εθνικό Θέατρο (Αγίου Κωνσταντίνου), σε μετάφραση, σκηνοθεσία Φώτου Πολίτη. Επαιξαν: Αιμίλιος Βεάκης (Οιδίπους), Παξινού (Ιοκάστη), Μινωτής (Εξάγγελος). Στο «Θέατρο» τεύχος 32 (Μάρτης – Απρίλης ’73) αναφέρεται: «Είναι η μόνη μουσική που έχει γράψει. Μουσική ωστόσο ήταν όλη της η ζωή. Πολύ πριν από το θέατρο». Οι σύντομες ορχηστρικές παρεμβάσεις εντάχθηκαν στην πλοκή του έργου (είσοδος, έξοδος). Τα περισσότερα ορχηστρικά και φωνητικά μέρη φέρουν την ένδειξη «αργό» (lento) και «πολύ αργό» (molto lento). Τα χορικά αποδόθηκαν σε πρόζα (τονισμοί λέξεων χωρίς μετρική αντιστοίχιση στα μέτρα της μουσικής υπόκρουσης). Το Γ΄ Στάσιμο αποδόθηκε αδόμενο. Η λιτή ενορχήστρωση εστίασε στα πνευστά (φλάουτο, όμποε, τρομπόνι) παραπέμποντας στους αρχαίους αυλούς, στα κρουστά (μαράκες, τύμπανα, γκονγκ, γκρανκάσα) και στα βιολοντσέλα. Η μελωδική στήριξη των αργών μερών επιτυγχάνεται με τα όμποε και τα τσέλα σε ρόλο ισοκρατήματος και ρυθμικής υποστήριξης. Στην «Κ» (12/5/1933) ο Κ.Π. Ροδοκανάκης υπογράμμιζε: «Βαρειά τύμπανα σημείωναν το βαρύ ρυθμό της δυστυχίας. Ο χορός … ήταν η πολύφωνι ξομολόγησι λαού κινούμενου, στενάζοντος, προσευχομένου». Μουσική αρμονική, τελετουργική, υποβλητική, μεταξύ αρχαιοελληνικής και σύγχρονης (θεωρήθηκε από τις καλύτερες συνοδείες αρχαίου δράματος). Το 1951, με σκηνοθεσία και Οιδίποδα τον Μινωτή (παρθενική σκηνοθετική απόπειρα), Ιοκάστη την Παξινού, μουσική Παξινού του 1933, η παράσταση ανεβαίνει σε Δελφούς, Ηρώδειο, Εθνικό, 1955-1956 στην Επίδαυρο και περιοδείες σε Ελλάδα, Αμερική, Ευρώπη (μουσική διεύθυνση: Γιώργος Λυκούδης). Σύμφωνα με την «Ημερησία του Βισμπάντεν» (16/5/1955): «Η Κατίνα Παξινού, στην οποία οφείλονται η με φειδώ χρησιμοποιηθείσα μουσική υπόκρουση και το χορικό άσμα, είναι μια γνήσια τραγωδός».
Ο συνθέτης Θόδωρος Αντωνίου, μετά τον θάνατό της, στη μουσική του για την παράσταση «Οιδίπους επί Κολωνώ» (1975, σκηνοθεσία Μινωτή) του Εθνικού Θεάτρου και στην ομώνυμη όπερά του (Μέγαρο Μουσικής, 2008) αξιοποίησε τη μουσική της χρησιμοποιώντας αυτούσιες κάποιες σελίδες της παρτιτούρας, κατόπιν παράκλησης του Μινωτή.
Τη μουσική της για τον «Οιδίποδα» (δύο αποσπάσματα 2 και 1,15 λεπτών) μπορούμε να ακούσουμε στον θαυμάσιο, διπλό δίσκο βινυλίου «Κατίνα Παξινού» (Philips, 1975, παραγωγή Μάνου Χατζιδάκι, εξώφυλλο Γιάννη Τσαρούχη), ανάμεσα σε συγκλονιστικές ερμηνείες της και μοναδικής σύλληψης, έμπνευσης, αξίας μουσικές των παραστάσεων των Μάνου Χατζιδάκι, Δημήτρη Μητρόπουλου, Μενέλαου Παλλάντιου, Γιάννη Χρήστου, Πωλ Ντεσσάου.
Κάποιες συνθέσεις γράφτηκαν ειδικά για να ερμηνευτούν από αυτήν («Ηλέκτρα» Μητρόπουλου – 1936, «Εκάβη» Παλλάντιου – 1955, «Θυσία του Αβραάμ» Μαμαγκάκη – 1963). Στο βιβλίο του Νικόλαου Μάμαλη «Η Ιστορία της Μουσικής του Εθνικού Θεάτρου 1932-2005» (εκδ. fagotto books, 2023) επισημαίνεται ότι προετοιμάζοντας την «Εκάβη», τραγουδώντας a prima vista το πρώτο στάσιμο, θυμήθηκε τα παλιά και ζήτησε από τον Μενέλαο Παλλάντιο να τη συνοδέψει σε μερικά lieder του Σούμπερτ. Εντυπωσίασε τον συνθέτη με «κάτι ανάμεικτο, μεταξύ ηθοποιού και τραγουδίστριας, κάτι που το άκουσμά του τόσο υψηλής στάθμης … θα ικανοποιούσε και τον ίδιο τον Σούμπερτ. Δεν ήταν η φωνή … ήταν η έκφραση, ο τρόπος απόδοσης που δεν γινόταν μόνο από τον λάρυγγα, αλλά από πιο βαθιά, από την ψυχή, και ξεχυνόταν γαλήνια στο πρόσωπο, στα μάτια, στα φρύδια, στα χέρια…».
Η μουσική της κατάρτιση στάθηκε πολύτιμο εφόδιό της στο θέατρο, όπου ανέδειξε με ευαισθησία, εσωτερικότητα τη μελωδία, τον τόνο, τον ρυθμό πλάθοντας ολοζώντανες ποιητικές μορφές.