Ο κανόνας θέλει να θεσπίζονται –ιδίως από τον ΟΗΕ και την UNESCO– παγκόσμιες ημέρες όταν είτε ένα φαινόμενο των καιρών μας τίθεται εν κινδύνω ή υπό εξαφάνιση είτε η παγκόσμια ελεύθερη κοινότητα θέλει να προσφέρει ορατότητα σε άτομα και φαινόμενα που μένουν στη σκιά και επιζητούν αναγνώριση και αποδοχή.
Είναι η ποίηση κάτι από τα ανωτέρω ώστε να χρειάζεται μια παγκόσμια ημέρα –την 21η Μαρτίου, πρώτη ημέρα της άνοιξης– στο όνομά της; Κι ακόμη περισσότερο, έχουν η ελληνόφωνη ποίηση και οι λέξεις μιας γλώσσας «μικρής» ανάγκη ορατότητας ή βρίσκονται, άραγε, υπό εξαφάνιση;
Οπως θα δούμε παρακάτω να μας λένε οι ποιήτριες και οι ποιητές, κάθε άλλο παρά συμβαίνει οτιδήποτε από τα προαναφερθέντα. Η εθνική γλώσσα –άρα και η γραφή, ο ρυθμός, το περιεχόμενό της– «μεγαλώνει», μέσα σε ένα χαοτικό παγκόσμιο χωριό, όσο επιμένουν οι γραφιάδες να αφοσιώνονται στη λεκτική αποτύπωση του κόσμου.
Οι τέσσερις ποιήτριες και ποιητές στοχάζονται πάνω στη γλώσσα μας – «προνόμιο να γράφω στα ελληνικά», λέει ο Θανάσης Χατζόπουλος· στην ποίηση και στο κοινό της – «η μοναδική αξίωσή μου είναι να μοιραστώ ένα βάρος», σημειώνει η Αγγελική Κορρέ· στο κοινωνικό πλαίσιο και, ασφαλώς, στην προσωπική μάχη με τις λέξεις – «θα επιμένω να γράφω», λέει η Ειρήνη Καραγιαννίδου, αφού «δημιουργούμε μια “μικρογλώσσα” ξεφεύγοντας από τις κυρίαρχες γλωσσικές νόρμες», όπως αναφέρει, σαν να τη συμπληρώνει, ο Ευά Παπαδάκης.
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΡΡΕ
Η σχέση και η σχάση
Θεωρούμε ότι η ελληνική είναι ένα στίγμα στον γλωσσικό χάρτη – μάλλον σφάλλουμε. Μια γλώσσα σαν των Αϊνου του Χοκάιντο είναι «μικρή», δεν παράγει γραμματεία· η ελληνική έχει και τη λαλιά και τη γραμματεία της, ενώ για τους ξένους ακαδημαϊκούς είμαστε ακόμη το playground στ’ ανατολικά, συνεπώς όλο και κάτι βγαίνει. Το άβολο ερώτημα είναι ποιοτικό (τι βγαίνει) και όχι ποσοτικό. Το δικό μου πρώτο σκαλοπάτι είναι να αποφύγω τον κίνδυνο να γράψω σε μια ξένη γλώσσα μέσα στη χώρα μου· η ελληνική μου να είναι πολύ δική μου για να καταστεί κτήμα οποιουδήποτε. Ο χειρισμός της γλώσσας στο δυναμικό παρόν του πολέμου (το παρόν του κόσμου μας) αμφιρρέπει ανάμεσα στη σχέση και στη σχάση. Ομως η σχέση είναι ταυτόχρονα σχάση: με τον «χαμένο παράδεισο» του εαυτού σου· και η σχάση είναι σχέση: με «την κόλαση των άλλων». Ολα βρίσκονται σε ένα βιβλίο που με τραυμάτισε, στις «Exils de langue» του Νασίκα: η μια είναι η γλώσσα του Τσέλαν, η άλλη του Αϊχμαν. Μια καταστροφική δυαρχία, την οποία επιμένουμε να συντηρούμε. Η μοναδική αξίωσή μου τόσο γράφοντας ποίηση όσο και διαβάζοντας ποίηση είναι να μοιραστώ ένα βάρος, όχι μόνο με όσους ανθίστανται στο παρελθόν που μας φόρτωσε ο Αϊχμαν, αλλά και με όσους φοβούνται το μέλλον όπου μας φυλάκισε ο Τσέλαν.
ΕΥΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ
Οπιο και βάλσαμο
Η γλώσσα μας, «μικρή» ή «μεγάλη», είναι η ύπαρξή μας –από την Αθήνα μέχρι τη Γάζα– και η γραφή της, ο κόσμος που φτιάχνουμε τέμνοντας το μέσα με το έξω, ελπίζοντας να κατοικηθεί κι από άλλες κι άλλους. Η ΑΙ προτείνει ως αποτελέσματα: δοχείο ενσυναίσθησης, εργαλείο κατανόησης, καταλύτης αλλαγής, πολλαπλότητας εορτασμός κ.ο.κ., σημαντικά μα και αδιάφορα. Οσον αφορά την ποίηση πιο συγκεκριμένα, λόγω πύκνωσης, νιώθω ότι δημιουργούμε μια «μικρογλώσσα» ξεφεύγοντας από τις κυρίαρχες γλωσσικές νόρμες. Εκεί είναι η λευτεριά. Δεν απευθύνομαι ποτέ μόνο σε όσους μιλούν τη γλώσσα μου, αλλά και σε όσες είναι πρόθυμες να δημιουργήσουμε έναν κώδικα επικοινωνίας πέρα από τα γλωσσικά σύνορα: αυτόν του να γυρνάς τη σελίδα ενός βιβλίου λαχταρώντας τη νέα σου πατρίδα. Η ποίηση προσφέρει νέους τρόπους θέασης του κόσμου, από το ποτάμι ώς τη θάλασσα, όπιο για τους εξερευνητές, βάλσαμο για τους εραστές, λευτεριά στην Παλαιστίνη.
ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ
«Σκάσε και κολύμπα»
Εδώ και χρόνια, με διάφορες αφορμές, καλούμαστε να απαντήσουμε πώς είναι να γράφουμε σε μια γλώσσα «μικρή» και κατ’ επέκταση να αναρωτιόμαστε γιατί δεν υπάρχει αναγνωρισιμότητα στο διεθνές κοινό, κι αυτή η διερώτηση, στην ατροφική ελληνική κοινωνία –που ώς κι οι βιβλιοθήκες υπολειτουργούν–, μοιάζει ειρωνική. Η συγκεκριμένη κατάσταση δεν έχει απαραίτητα να κάνει με την ποιότητα της ποιητικής παραγωγής ή την περιορισμένη εμβέλεια της ελληνικής γλώσσας, αλλά με το όλο σύστημα, από τη ρίζα του διαπλεκόμενο (εκδότες-υπουργεία), που δεν αφήνει κανέναν από τους εμπλεκόμενους να κοιτάξει μακρύτερα από προσωπικές ωφέλειες. Για να μη μας αντιμετωπίζουν οι έξω ως ακόμα μία παραθαλάσσια τοποθεσία που πνίγεται στον ίδιο της τον εαυτό και για να υπάρχουμε ως μία πραγματικότητα με φωνή που επάξια μπορεί να ακουστεί πέρα απ’ το χωριό μας –παρότι ο ανταγωνισμός στην αγγλική είναι τεράστιος και μια μετάφραση δεν αρκεί όσο καλή κι αν είναι–, χρειάζεται σωστή στρατηγική από την πολιτεία στο εγχείρημα της διάδοσης αυτής της φωνής, επαγγελματίες που κατέχουν σε ένα ευρύ φάσμα την ελληνόφωνη παραγωγή και ενδιαφέρονται ουσιαστικά για την προώθησή της και όχι δημοσιοσχετίστες που στις διεθνείς εκθέσεις βιβλίων βρίσκουν αφορμή για ακόμα ένα ταξίδι αναψυχής. Υπό τις υπάρχουσες συνθήκες –όχι αισιόδοξες για το άμεσο μέλλον– κι αφού η ποίηση είναι μια δήλωση συνυφασμένη με την κοινωνία μας, το «σκάσε και κολύμπα» μοναχός σου υπερισχύει. Θα επιμένω να γράφω για ό,τι η καρδιά λαχταρά, για τους λίγους ή τους λιγότερους, γι’ αυτήν την προσωπική κάθαρση, μέχρι να συμβεί η άλλη, ώστε να μπορούμε να μετέχουμε σε μια κοινή κουλτούρα.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ
Η μικρή γλώσσα… προνόμιο
Η ποίηση στην εποχή της μαζικής δημοκρατίας φαίνεται να κινείται αντιδραστικά σε μια τροχιά ανάδειξης ενός φανταστικού εγώ, ποιητικού και μη, και των προσδοκιών του, όπου από την απουσία συλλογικών οραμάτων αναδύεται η φαντασίωση προσεταιρισμού των άλλων μέσω αντίστοιχων ναρκισσιστικών παθολογιών. Από αυτή την άποψη, το να γράφει κανείς στα ελληνικά, μια μικρή ως προς τον αριθμό των ομιλητών της γλώσσα, μου φαίνεται ότι συνιστά προνόμιο. Γιατί λόγω του μικρού αριθμού των αποδεκτών της μπορεί να συνεχίζει να αφορά προσωπικά, και όχι με βάση ένα μαζικό φαντασιακό εγώ, δηλαδή έναν προς έναν, τόσο τους ποιητές όσο και τους αναγνώστες, δεδομένου και του ριζιμιού παρελθόντος της. Προσωπικά θα πει υποκειμενικά, εκεί όπου καθένας μας συγκροτείται ως υποκείμενο και όχι ως μαζικό εγώ σε συνάρτηση και στη συνάντηση με τους άλλους. Με όσους αναγνώστες βεβαίως έχουν το ενδιαφέρον και την περιέργεια να ανακαλύψουν αυτό το αρχαίο είδος λόγου, που μας συνοδεύει από το ξεκίνημα της ανθρώπινης προϊστορίας μας ως ισόβαθμο των ρυθμών που μας διατρέχουν σωματικά και ψυχικά. Η ελληνική γλώσσα κρατάει από πολύ παλιά όλον αυτό τον πλούτο ρυθμών και νοημάτων που μας φέρνουν στον κόσμο και μας μιλούν τόσο για το είναι όσο και για το σημερινό γίγνεσθαι του ανθρώπινου που μας διατρέχει.