Από τον σαρωτικό τυφώνα «Κατρίνα» της Νέας Ορλεάνης μέχρι τους περυσινούς θανατηφόρους μεσογειακούς κυκλώνες, τις πρωτοφανείς καταστροφικές πλημμύρες του Θεσσαλικού Κάμπου, τις πυρκαγιές που εξαφάνισαν το Εθνικό Πάρκο του δάσους της Δαδιάς και τις ανελέητες ξηρασίες του Αμαζονίου, αμέτρητες δυστοπικές εικόνες κλιματικής κατάρρευσης αναδύονται καθημερινά σε όλο τον πλανήτη. Μπορεί μια έκθεση να ανοίξει έναν ουσιαστικό διάλογο γύρω από την κλιματική κρίση; Να οπτικοποιήσει την ταξική της διάσταση συνδέοντάς τη με κοινωνικοοικονομικές και φυλετικές ανισότητες; Να μιλήσει για πολιτική οικολογία, οικοφεμινισμό και αποανάπτυξη ως μέσα επίτευξης κλιματικής δικαιοσύνης;
Σε εξαιρετική επιμέλεια του Δημήτρη Κεχρή και της Πάσκουα Βοργιά, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση της Μαρίας Μαραγκού και του Παύλου Φυσάκη, η έκθεση «Critical Archives VI: We Can’t Breath», που φιλοξενείται έως τις 29/3 στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης στο Ρέθυμνο, καταφέρνει μέσα από εικαστικά έργα, φωτογραφίες, ντοκιμαντέρ, βιβλία και συζητήσεις να χαρτογραφήσει εναλλακτικές προσεγγίσεις της σχέσης ανθρώπου – φύσης.
Υπό τον γενικό τίτλο «Climate Wars», η έκθεση εστιάζεται στη χωροταξική προέλευση της κρίσης ανιχνεύοντας τις «πρώτες ύλες» της. Ξεδιπλώνει τις «κλιματικές ανισότητες» αποζητώντας «κλιματική δικαιοσύνη». Ποιος ευθύνεται για την κλιματική κρίση; «Η συζήτηση περί της “ανθρωπόκαινου” συνυφαίνεται συνήθως με την ιδέα ότι για την κλιματική και βιοσφαιρική αποσταθεροποίηση ευθύνεται γενικώς ο άνθρωπος ως είδος. Η προσέγγιση αυτή (που έχουν εργαλειοποιήσει πετρελαϊκοί κολοσσοί για να προωθήσουν την έννοια του “αποτυπώματος άνθρακα” προτεραιοποιώντας την ευθύνη κάθε ανθρώπου ατομικά) συσκοτίζει τις επιπτώσεις των στρατηγικών επιλογών ενός πολύ συγκεκριμένου και ελάχιστου κλάσματος του ανθρώπινου είδους: των κατόχων των μέσων παραγωγής, που φέρουν, ως τάξη, το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης», λέει ο Δημήτρης Κεχρής.
«Ενδεικτικό περί της ταξικής διάστασης του φαινομένου είναι ένα από τα στοιχεία που έδωσε στη δημοσιότητα το 2023 η μη κυβερνητική οργάνωση Oxfam, βασισμένη σε αναλύσεις του Ινστιτούτου της Στοκχόλμης για το Περιβάλλον: το πλουσιότερο 1% των κατοίκων του πλανήτη ευθύνεται για το 16% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Πρόκειται για ποσότητα ίση με αυτή που εκπέμπεται από το φτωχότερο 66%, δηλαδή από 5,1 δισ. ανθρώπους». Η συμφωνία της COP27 για ένα ταμείο «απώλειας και ζημίας» αναγνωρίζει ότι η επιθετική καπιταλιστική ανάπτυξη και οι πλούσιες χώρες ευθύνονται για την ανισορροπία του συστήματος εις βάρος του αναπτυσσόμενου κόσμου.
«Επιχειρούμε να διερευνήσουμε την πιθανή ύπαρξη δομικών αιτίων που καθιστούν τους λιγότερο προνομιούχους περισσότερο ευάλωτους», επισημαίνει ο επιμελητής Δ. Κεχρής.
Η έκθεση δανείζεται τον τίτλο «We Can’t Breathe» από τα ρατσιστικά εγκλήματα της αστυνομίας κατά Αφροαμερικανών στις ΗΠΑ. Από το φονικό κεφαλοκλείδωμα στον Γκάρνερ μέχρι τη βίαιη ανθρωποκτονία του Φλόιντ, η φυλετική αδικία γίνεται κραυγή, με το «Δεν μπορώ να αναπνεύσω» να καθρεφτίζεται στο κίνημα «Black Lives Matter». Μετρούν το ίδιο όλες οι ζωές; Είναι η περιβαλλοντική αδικία επέκταση της κοινωνικοπολιτικής; Με ποιον τρόπο αναπνέουν οι εργάτες στη χαλυβουργική ζώνη στην Τόνγκουα της Κίνας και οι χρηματιστές στα ειδυλλιακά Χάμπτονς του Λονγκ Αϊλαντ; Πώς εγγράφεται το ασφυκτικό ίχνος της οικολογικής καταστροφής στους λιγότερο προνομιούχους;
«Η φράση λειτουργεί ως μετωνυμία ευρύτερων φαινομένων ασφυξίας που παρουσιάζουμε, φιλοξενώντας φωτογραφικές σειρές, ντοκιμαντέρ και ερευνητικές εργασίες από διάφορες γωνιές του πλανήτη. Η ασφυξία αφορά αγρότες των χωρών του Παγκόσμιου Νότου, όπως η Γουατεμάλα, που διαβιούν σε περιοχές που πλήττονται από τυφώνες και κατολισθήσεις και, στερημένοι από οποιαδήποτε στήριξη, μετατρέπονται σε κλιματικούς πρόσφυγες. Κοινότητες αυτοχθόνων στον Αμαζόνιο που εκτοπίζονται με τη βία ενόσω τα δάση στα οποία επί αιώνες ζουν αποψιλώνονται από πολυεθνικές εταιρείες. Κατοίκους παραγκουπόλεων σε χώρες όπως η Ινδία που κατακλύζονται από σωρούς ηλεκτρονικών αποβλήτων. Μεγάλα τμήματα των εργαζομένων στην Κίνα που έρχονται σε επαφή με ρύπους που προκαλούν πλήθος ασθενειών. Επιχειρούμε να διερευνήσουμε την πιθανή ύπαρξη δομικών αιτίων που καθιστούν τους/τις λιγότερο προνομιούχους περισσότερο ευάλωτους/ες στις εκδηλώσεις της κλιματικής και βιοσφαιρικής κρίσης», επισημαίνει ο κ. Κεχρής.
Το ζητούμενο
Οι λιγότερο προνομιούχοι πλήττονται περισσότερο, λόγω έλλειψης βασικών υποδομών και μειωμένης πρόσβασης σε δημόσια αγαθά, με μικρότερη ικανότητα προσαρμογής. Αποτέλεσμα: επισιτιστική κρίση, πανδημίες, κοινωνική και οικονομική εξαθλίωση, εκτοπισμός. Δεν αρκεί μόνο η πράσινη ανάπτυξη: η μείωση της χρήσης ορυκτών καυσίμων, η προστασία των περιοχών φυσικού κάλλους, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Χρειάζονται πολιτικές προς την δίκαιη ανακατανομή των πόρων, με τολμηρές τομές κοινωνικής δικαιοσύνης και ισότητας. Για έναν λιγότερο «μολυσμένο» κόσμο, απαιτείται ολιστική αντιμετώπιση των κραδασμών και διασταύρωση των μαχών. Επενδύσεις σε υγεία και παιδεία, αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης, πρόσβαση σε τροφή και καθαρό νερό, επισιτιστική κυριαρχία, ενεργειακή δημοκρατία, αναγεννητική γεωργία.
Τα καλλιτεχνικά έργα που παρουσιάζονται φωτίζουν τη διαλεκτική αυτή, αποδίδοντας ορατότητα σε προτάγματα κλιματικής δικαιοσύνης και εναλλακτικές πρακτικές συμβίωσης. Αφηγούνται «ιστορίες συλλογικών αντιστάσεων ενάντια στις περιφράξεις των Κοινών, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη μιας σύγχρονης πολιτικής οικολογίας». Πού τέμνονται τέχνη και πολιτική δράση; «Θα επικαλεστώ το έργο “Black Sea Files”, της Ούρσουλα Μπίμαν (Ursula Biemann) που φιλοξενούμε. Μια έρευνα σχετικά με τον αγωγό μεταφοράς πετρελαίου BTC, που συνδέει το Μπακού με την Τιφλίδα καταλήγοντας στην τουρκική πόλη Τσεϊχάν.
Η Μπίμαν επισκέπτεται μέρη από τα οποία περνάει ο αγωγός και επικεντρώνεται στις αλλαγές που προκαλούνται από τους σχεδιασμούς των πολυεθνικών στην ανθρωπογεωγραφία των περιοχών αυτών: αναγκαστικές απαλλοτριώσεις γης, εκτοπισμοί αγροτών, βάναυσες εκκενώσεις κοινοτήτων, όξυνση της σεξουαλικής εκμετάλλευσης γυναικών. Το έργο αποδίδει ορατότητα σε αφανή υποκείμενα (εργάτες, γεωργούς, εκδιδόμενες, ακτιβιστές) που συνήθως εξοβελίζονται από τη δημόσια σφαίρα, αποφεύγοντας να συρρικνώσει την περίπλοκη πραγματικότητα σε θεαματικά στιγμιότυπα κορύφωσης της βίας όπως συχνά πράττουν τα ΜΜΕ», τονίζει ο επιμελητής.