Τα Γιάννενα ήταν η πρώτη πόλη της Ελλάδας που απέκτησε «Πινακοθήκη Νεοελληνικής Τέχνης». Τον περασμένο Φεβρουάριο, συμπληρώθηκαν 63 χρόνια από τα επίσημα εγκαίνια, παραμονή της επετείου απελευθέρωσης των Ιωαννίνων από τους Οθωμανούς και της ένταξής τους στο ελληνικό κράτος, στις 21 Φεβρουαρίου 1913. Επρόκειτο για μεγάλο επίτευγμα αν αναλογιστεί κανείς τις δυσκολίεςˑ όμως από εκεί και πέρα η εκπλήρωση του ευγενούς στόχου θα δοκιμαζόταν και θα κρινόταν στο πέρασμα του χρόνου. Δεν χρειάζεται πολλή φαντασία για να μαντέψει κανείς, αναλογιζόμενος την ελληνική πραγματικότητα, ότι σύντομα θα ακολουθούσε μια μακρά περίοδος ποικίλων και σοβαρών προβλημάτων που, σήμερα, είναι πλέον επιτακτική ανάγκη να βρουν λύση.
Σε μια τυχαία επίσκεψή μου ένα πρωινό τον περασμένο Αύγουστο, στο πικ της τουριστικής περιόδου και με ελεύθερη είσοδο για το κοινό, η πινακοθήκη δεν είχε καθόλου επισκέπτες. Σύμφωνα με τους αρμόδιους, «ετησίως η επισκεψιμότητα φτάνει περίπου στα 3.000 άτομα, στα οποία θα πρέπει να προστεθούν οι φοιτητές και οι μαθητές που συμμετέχουν στα διάφορα εκπαιδευτικά προγράμματα».
Το κτίριο εσωτερικά είναι παραμελημένο, με έντονα τα σημάδια της φθοράς του χρόνου και της χρήσης. Τα εξαιρετικά γλυπτικά έργα, στριμωγμένα στο ισόγειο, δεν αναδεικνύονται, ενώ, ανεβαίνοντας τη σκάλα για τον δεύτερο όροφο, με περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη: πίνακας μεγάλων διαστάσεων, έργο του Γ. Ιακωβίδη («Γυναίκα με βάζο»), ήταν τυλιγμένος σε νάιλον, ώστε να μην βρέχεται από τα νερά της βροχής, στην πιο βροχερή πόλη της Ελλάδας, εξαιτίας προβλημάτων στην οροφή του κτιρίου.
Ενα «μέτρο προστασίας», που μάλλον επισπεύδει την καταστροφή, εξαιτίας του εγκλωβισμού της υγρασίας. Στον τοίχο πάνω από το έργο είναι εμφανή τα σημάδια από το νερό. Οι τοίχοι του δευτέρου ορόφου και οι προθήκες παρουσιάζουν φθορές από προηγούμενες χρήσεις, μιας και τα έργα της μόνιμης συλλογής κάθε τόσο κατεβαίνουν για τις ανάγκες των περιοδικών εκθέσεων. Μέτρα επιβεβλημένα για τις συνθήκες του εσωτερικού περιβάλλοντος ενός τέτοιου χώρου δεν υφίστανται. Συνολικά, μια εικόνα που θλίβει και απογοητεύει τον κάθε φιλότεχνο και επισκέπτη. Ιδίως αν γνωρίζει την ιστορία ίδρυσης της πινακοθήκης, και μπορεί έτσι να διακρίνει την απόσταση που χωρίζει αυτή την εικόνα από τη φιλοδοξία των εμπνευστών της να ευεργετήσουν την «πόλη των τεχνών και των γραμμάτων» με μια πινακοθήκη αντάξια της ιστορίας της.
Σε επικοινωνία που είχαμε με τους αρμόδιους, για την καταλληλότητα του χώρου και τις εμφανώς προβληματικές συνθήκες, η απάντηση ήταν γενικόλογη και μόνο σε ένα σημείο έγινε νύξη για την «έλλειψη χώρου που δεν επιτρέπει την παρουσίαση του συνόλου της μόνιμης συλλογής».
Οσον αφορά τις φθορές στα έργα, και συγκεκριμένα στο έργο του Ιακωβίδη, η απάντηση ήταν αόριστη: «Τα έργα τέχνης χρειάζονται ειδική φροντίδα για τη συντήρησή τους, και η υγρασία μπορεί να είναι ένας παράγοντας που τα επηρεάζει αρνητικά. Εάν υπάρχουν προβληματικές καταστάσεις λαμβάνονται μέτρα για την αντιμετώπιση και την προστασία τους».
Η κυρία Εφη Μαλάμου, κόρη του Κώστα Μαλάμου και υπεύθυνη της Πινακοθήκης Χαρακτικής «Κώστας Μαλάμος» στη Ζίτσα Ιωαννίνων, μας είπε: «Επισκέφτηκα την Πινακοθήκη προ ημερών και η κατάσταση είναι τραγική. Μου έφεραν κάποια βιβλία από το υπόγειο και μύριζαν μούχλα. Είναι απαράδεκτο να τρέχουν τα νερά πάνω στο έργο του Ιακωβίδη. Σε ερώτησή μου γιατί δεν το μετακινούν, πήρα την απάντηση ότι είναι βαρύ και δεν μπορούν να το κατεβάσουν. Τι θα πει αυτό; Πώς το ανεβάσανε; Πρέπει να σηκώσουμε τα μανίκια όλοι μαζί και να κάνουμε κάτι. Από το 2000 δεν έχει γίνει ούτε η πιο απλή επισκευή στο κτίριο, ούτε καν έχει βαφτεί. Τίποτε απολύτως, μόνο τους φωτισμούς έχουν αλλάξει, κι αυτό γιατί δεν γινόταν αλλιώς. Έχει καταρρεύσει η πινακοθήκη και είναι λυπηρό.»
Το ιστορικό
Η ιδέα να ιδρυθεί Πινακοθήκης Νεοελληνικής Τέχνης στην πόλη των Ιωαννίνων ανήκε στον ζωγράφο και καθηγητή Κώστα Μαλάμο (με καταγωγή από την Ζίτσα Ιωαννίνων), που κινητοποίησε και συσπείρωσε φιλότεχνους Γιαννιώτες, δημοτικούς άρχοντες, και άλλες σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, σε μια προοπτική πολιτιστικής αποκέντρωσης και ανάπτυξης της πόλης. Το σωματείο «Οι Φίλοι των Ιωαννίνων», ιδρυτικό μέλος του οποίου ήταν και ο ίδιος, είχε υποβάλει ήδη από τη δεκαετία του 1950 πρόταση για σύσταση πινακοθήκης στη δημοτική αρχή της πόλης.
Το μεγάλων διαστάσεων έργο του Γ. Ιακωβίδη ήταν τυλιγμένο, ώστε να μη βρέχεται από τα νερά της βροχής!
Συγκεντρώθηκαν έργα τέχνης από δωρεές καλλιτεχνών, προσφορές συλλεκτών, και δημόσιων ή ιδιωτικών φορέων, καθώς επίσης και από αγορές. Η κυρία Μαλάμου συνεχίζει: «Ο πατέρας μου προσπαθούσε 40 ολόκληρα χρόνια να στήσει αυτή την πινακοθήκη. Η ιδέα γεννήθηκε όταν ο Ευριπίδης Κουτλίδης, φίλος του και μεγάλος συλλέκτης, τον ρώτησε τι να κάνει με τα έργα της μεγάλης του συλλογής. Του συνέστησε, λοιπόν, να τα δωρίσει στην Εθνική Πινακοθήκη, με την προϋπόθεση ότι θα έδινε και στον ίδιο ορισμένα από αυτά, για να δημιουργήσει μια πινακοθήκη στα Γιάννεναˑ έτσι κι έγινε. Μετά έστησαν και τον Σύλλογο, και δρομολογήθηκαν τα πράγματα. Με τη συνδρομή του σωματείου “Οι φίλοι των Ιωαννίνων” κατάφεραν να συλλέξουν τα έργα».
Στις επιτροπές για την επιλογή των έργων συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο Μαρίνος Καλλιγάς, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, και η ιστορικός της τέχνης Ελένη Βακαλό. Στις συζητήσεις για την χρηματοδότηση και τη στέγαση της πινακοθήκης συμμετείχαν επίσης ο διπλωμάτης Αλέξανδρος Πάλλης και ο αρχαιολόγος Σωτήρης Δάκαρης.
Στις επιτροπές για την επιλογή των έργων συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο Μαρίνος Καλλιγάς, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, και η ιστορικός της τέχνης Ελένη Βακαλό. Στις συζητήσεις για την χρηματοδότηση και τη στέγαση της πινακοθήκης συμμετείχαν επίσης ο διπλωμάτης Αλέξανδρος Πάλλης και ο αρχαιολόγος Σωτήρης Δάκαρης.
Στις 15 Ιουλίου 1960 ανακοινώθηκε ότι η πινακοθήκη θα στεγαζόταν στην οικία που είχαν παραχωρήσει οι αδελφοί Μελά και θα λειτουργούσε υπό την αιγίδα του Δήμου.
Ο Μαρίνος Καλλιγάς δημοσίευσε στο Βήμα στις 20.09.1960, ένα άρθρο με τίτλο: «Πινακοθήκη στα Γιάννενα. Μία λαμπρά επίτευξις των Ηπειρωτών», όπου ανάμεσα σε άλλα τόνιζε: «Η πρώτη πόλη στην Ελλάδα που αποκτά πινακοθήκη είναι τα Γιάννενα! […] Θα ξεχωρίσω το όνομα του καθηγητή Κώστα Μαλάμου, που είχε την ιδέα και κίνησε χωρίς δισταγμό προς την πραγματοποίηση του ονείρου του… που φαινόταν στην αρχή άπιαστη χίμαιρα, αλλ’ έγινε σιγά σιγά πραγματικότητα χάρι στην πίστι του».
Τα πρώτα προβλήματα
Ωστόσο, από το 1965 κιόλας ξεκινούν τα προβλήματα, αφού μετά την πώληση της οικίας Μελά σε ιδιώτη, η συλλογή έμεινε άστεγη και τα έργα πήραν τον δρόμο για τις αποθήκες τού υπό ανέγερση Αρχαιολογικού Μουσείου. Το 1968 το σωματείο Οι Φίλοι των Ιωαννίνων παραχώρησε την κυριότητα της συλλογής στο υπουργείο Πολιτισμού για λόγους διαφύλαξης και προστασίας της. Στο διάστημα αυτό, εκτός από τα έργα που βρίσκονταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο, όλα τα υπόλοιπα φυλάσσονταν στο Φετιχέ Τζαμί, στο Κάστρο των Ιωαννίνων, υπό την επίβλεψη της 8ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Τα έργα δεινοπάθησαν, πολλά από αυτά υπέστησαν σοβαρές φθορές, όπως μαρτυρούν και τα πρωτοσέλιδα του τοπικού Τύπου, όπου γινόταν λόγος για ζημιές και παραμελημένα έργα.
Το 1997, και πάλι στην επέτειο απελευθέρωσης της πόλης, ο Δήμος και η 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων διοργάνωσαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο έκθεση έργων από τις συλλογές της Πινακοθήκης. Τότε επαναδιατυπώθηκε δυναμικά από τους ιθύνοντες το αίτημα της πόλης για την ίδρυση της Πινακοθήκης. Το 1997, την 21η Φεβρουαρίου και πάλι, ολοκληρώθηκε η παράδοση των έργων από το Υπουργείο στον Δήμο. Η «Πινακοθήκη Νεοελληνικής Τέχνης» μετονομάστηκε σε «Δημοτική Πινακοθήκη Ιωαννίνων». Το κτίριο που θα την στέγαζε ήταν η ανακαινισμένη πρώην οικία του παλαιού δημάρχου και ευεργέτη της πόλης Βασιλείου Πυρσινέλλα, στη συμβολή των οδών 28ης Οκτωβρίου και Κοραή. Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν και πάλι στις 20 Φεβρουαρίου του 2000, όπως και τα πρώτα εγκαίνια στην οικία Μελά.
Το αρχοντικό Βασιλείου Πυρσινέλλα, στο οποίο στεγάζεται από το 2000 η Πινακοθήκη, χτίστηκε γύρω στο 1890 από τον μηχανικό Βεργωτή. Το 1958, με τον θάνατο του Πυρσινέλλα, το κτίριο πέρασε στον Δήμο. Είναι διώροφο, με υπερυψωμένο ισόγειο, ξύλινη εσωτερική σκάλα και ημιυπόγειο. Το 1981 χαρακτηρίστηκε διατηρητέο. 200 τ.μ. αντιστοιχούν στους εκθεσιακούς χώρους και άλλα 50 έως 80 στους αποθηκευτικούς του υπογείου, συμπεριλαμβανομένου ενός εσωτερικού εργαστηρίου συντήρησης.
Οι συλλογές
Σύμφωνα με τους υπεύθυνους της Πινακοθήκης με τους οποίους ήρθαμε σε επικοινωνία, «η Συλλογή Έργων Τέχνης της Δημοτικής Πινακοθήκης περιλαμβάνει σήμερα 2.500 έργα νεοελληνικής τέχνης: πίνακες, σχέδια, χαρακτικά, γλυπτά, εικόνες και φωτογραφίες. Ο αριθμός των έργων της μόνιμης συλλογής μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου λόγω δωρεών, αγορών, κτλ.»
Πρόκειται για έναν θησαυρό έργων ζωγραφικής, γλυπτικής και χαρακτική. Τα έργα των σημαντικότερων Ελλήνων ζωγράφων (μέσα του 19ου αι. έως το β’μισό του 20ού), εκπροσωπούν τις περισσότερες καλλιτεχνικές τάσεις και κινήματα της νεοελληνικής ζωγραφικής. Ειδικότερα, από τη Σχολή του Μονάχου: Γύζης, Ιακωβίδης, Κουνελάκης, Δούκας, Προσαλέντης, Βικάτος, Χατζής κ.ά. Εκπρόσωποι του ιμπρεσιονισμού: Παρθένης, Μαλέας, Ροϊλός, Μαθιόπουλος, Γεραλής, Αργυρός, Θ. Φλωρά Καραβία ( συλλογή 80 έργων–σχεδίων) κ.ά. Από τη γενιά του ΄30 και το κίνημα του μοντερνισμού: Τσαρούχης, Βασιλείου, Μαλάμος, Βακιρτζής, Γουναρόπουλος. Πλακωτάρης, κ.ά. Επίσης, οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του εξπρεσιονισμού και της αφαίρεσης: Μπουζιάνης, Κοντόπουλος, Τσίγκος, Καράς, Τέτσης, Φασιανός, κ.ά.
Εργα σημαντικών Ελλήνων χαρακτών, όπως Κογεβίνας, Γαλάνης, Γραμματόπουλος, Θεοδωρόπουλος, Κατράκη, Α. Τάσσος, κ.ά.
Η Ελληνική γλυπτική εκπροσωπείται με περισσότερα από 30 έργα, και καλλιτέχνες όπως Σώχος, Δημητριάδης, Τόμπρος, Απάρτης, Λαμέρας, Περαντινός, Χρυσοχοϊδου, Βρέλλης, Παπαγιάννης, Ρόκκος, Παπασάικας, κ.ά.
Στις σημαντικές συλλογές της πινακοθήκης συγκαταλέγεται και η συλλογή φωτογραφιών του σπουδαίου φωτογράφου Κώστα Μπαλάφα, η συλλογή ελαιογραφιών του Εμμ. Ζέπου, οι υδατογραφίες και τα σχέδια του Ν. Σαντοριναίου, τα χαρακτικά του Χρ. Δαγκλή. Περιλαμβάνεται επίσης συλλογή μεταβυζαντινών εικόνων του 18ου και 19ου αιώνα.
Σήμερα έργα της συλλογής φυλάσσονται, εκτός από την Πινακοθήκη, στο Δημοτικό Μουσείο, στο Δημοτικό Αρχείο, καθώς και στο Δημαρχείο της πόλης.
Οραμα για τη δημιουργία «εικαστικής διαδρομής» στην καρδιά της πόλης
Για την Πινακοθήκη και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, μας μίλησαν ο νέος Αντιδήμαρχος Πολιτισμού, κ. Μηνάς Πασχόπουλος, ο ιστορικός της τέχνης κ. Μάνος Στεφανίδης, καθώς και ο κ. Γιάννης Ζωγάκης, Πρόεδρος Σωματείου Πτυχιούχων Ανώτατων Σχολών Εικαστικών Τεχνών Ηπείρου.
Μηνάς Πασχόπουλος
«Για να είμαστε ειλικρινείς, το συγκεκριμένο κτίριο ναι μεν είναι συμβολικό και, προσωπικά, θα ήθελα να στεγάζεται εκεί η μόνιμη συλλογή, όμως επείγει να βρεθεί άλλος χώρος. Εκτός από τα κληροδοτήματα, υπάρχουν και άλλα κτίρια που είχαν προταθεί και παλιότερα, όπως το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στην οδό Ανεξαρτησίας π.χ., αλλά και το εμβληματικό κτίριο του Κωνσταντινίδη που στέγαζε την «Όαση» στην κεντρική πλατεία των Ιωαννίνων.
Για την ώρα αυτό που έχει προτεραιότητα είναι η άμεση αποκατάσταση της στέγης. Με ένα κονδύλι της τάξης των 15.000 ευρώ που θα βγει από τα ταμεία του Δήμου, θα αποκατασταθεί αμέσως, πριν ξαναστηθεί η μόνιμη έκθεση, που ευελπιστώ να είναι έτοιμη μέχρι το Πάσχα.
Το δεύτερο που πρέπει να γίνει είναι να μεταφερθεί από το υπόγειο η πλειονότητα των έργων σε έναν εσωτερικό χώρο εντός της πινακοθήκης, έτσι ώστε να αποσυμφορηθούν οι χώροι και να ελεγχθεί η υγρασία.
Κάτι άλλο που θα επιδιώξω είναι η ψηφιοποίηση ή η αναβάθμιση της ψηφιοποίησης των συλλογών της πινακοθήκης. Θα δρομολογηθεί και ποιοτική καταγραφή των έργων. Για τη συντήρησή τους η νέα δημοτική αρχή θα έρθει σε επαφή με την Εθνική Πινακοθήκη και το Τμήμα συντήρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, για να μας συνδράμουν.
Οπως έχουν τώρα τα πράγματα, έχουμε τη δυνατότητα να παρουσιάζουμε ενενήντα με εκατό έργα της μόνιμης συλλογής. Θεωρώ απαράδεκτο να κατεβαίνουν τα έργα της μόνιμης συλλογής για τις περιοδικές εκθέσεις. Χρειαζόμαστε δύο ή και τρεις χώρους για να εκτίθεται η μόνιμη συλλογή. Θα πρέπει να βρεθεί άλλος χώρος για τις περιοδικές εκθέσεις. Είναι αδιανόητο τα μόνιμα έργα της πινακοθήκης να εκτίθενται μόνο για περίπου ένα δίμηνο τον χρόνο. Είναι επιτακτική ανάγκη να απαλλαγούμε από τη δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία. Γι’αυτό και θα ενεργοποιήσω εκ νέου την καλλιτεχνική επιτροπή (σ.σ. είχε παυτεί εν μέσω καραντίνας), ώστε να κατατίθενται εισηγήσεις, να συζητιούνται όλα τα ζητήματα και να λαμβάνονται από κοινού αποφάσεις.
Υπάρχει, επίσης, μια σειρά από αυτόνομες συλλογές, όπως η Συλλογή φωτογραφιών του Κώστα Μπαλάφα ή η συλλογή χαρακτικών του Χρίστου Δαγκλή. Θα επιδιώξω με κάθε τρόπο, και ας προσπαθούν να με απογοητεύουν διάφοροι, να δημιουργηθεί στα Γιάννενα μια εικαστική διαδρομή, που θα αναβαθμίσει την πόλη πολιτιστικά και ποιοτικά. Η συνολική προσέγγιση της Αντιδημαρχίας Πολιτισμού είναι να ενισχύσει με το έργο της την Πινακοθήκη ώστε να αποτελέσει μια δυναμική παρουσία που να ξεπερνά τα στενά όρια της πόλης και να ανοίγει τον πολιτιστικό της θησαυρό σε διάφορες κοινότητες εντός και εκτός Ελλάδας».
Μάνος Στεφανίδης
«Η Δημοτική Πινακοθήκη Ιωαννίνων, την οποία επισκέφθηκα πρόσφατα, ήταν για μένα μια ευχάριστη έκπληξη, τόσο για την ποιότητα των συλλογών της όσο και για την επαρκέστατη -ως προς τις δεδομένες δυνατότητες του χώρου- παρουσίαση. Προσωπικά, θεωρώ πως είναι μία εκ των κορυφαίων της χώρας με εξειδικευμένο και αφοσιωμένο προσωπικό. Διατηρώ θετική άποψη γιατί συνεργάστηκα άψογα με τις δύο συναδέλφους εκεί, χωρίς να παραβλέπω τα πολλά της προβλήματα, δηλαδή την έλλειψη αφυγραντήρων, την κόπωση του κτιρίου, την ανάγκη συντήρησης σε κάποιους πίνακες που είναι μικροί θησαυροί, αλλά και την ανάγκη για γενικότερη ανακαίνιση των χώρων.»
Γιάννης Ζωγάκης
«Η πινακοθήκη και οι συλλογές της πρέπει να φιλοξενηθούν σ’έναν χώρο μεγαλύτερο, αλλά και προσβάσιμο από άτομα με κινητικά προβλήματα. Το κτίριο Πυρσινέλλα, εκτός του ότι είναι κακοσυντηρημένο δεν εξυπηρετεί και τις συλλογές που διαθέτει. Σημαντικά έργα παραμένουν στις αποθήκες με κίνδυνο να καταστραφούν. Επιπλέον, θα πρέπει να γίνει καταγραφή τους. Μόνο οι υπεύθυνοι και ο Δήμος ξέρουν πού βρίσκονται. Κανείς άλλος δεν τα έχει δει. Το 2016 δωρήθηκε στην πινακοθήκη η συλλογή χαρακτικών του Χρίστου Δαγκλή, και παρά την υπόσχεση του Δήμου, δεν έχει αποκτήσει τον δικό της εκθεσιακό χώρο. Είναι κρίμα τα έργα να είναι κρυμμένα. Επίσης, η πινακοθήκη αδυνατεί να φιλοξενεί παράλληλα περιοδικές εκθέσεις. Κάθε φορά που γίνεται μια περιοδική έκθεση, τα έργα της συλλογής κρύβονται στα υπόγεια. Πρέπει να επενδύσουμε στο πολιτιστικό κεφάλαιο που υπάρχει στην πόλη μας. Θα μπορούσαν να υπάρχουν διαφορετικές πινακοθήκες σε διάφορους χώρους, που θα χαράξουν πολιτιστικές διαδρομές μέσα στην πόλη αποδίδοντας έναν σημαίνοντα ρόλο στη δημοτική πινακοθήκη.
Προσωπικότητες με κύρος, φιλότεχνοι Γιαννιώτες με ευαισθησίες και γνώση υπάρχουν και σήμερα. Μένει να συσπειρωθούν για ακόμα μία φορά, και μαζί με την δημοτική αρχή, που ελπίζουμε ότι διαθέτει όραμα, να δικαιώσουν την πίστη των αρχικών εμπνευστών της Πινακοθήκης».