Συχνά μας απασχολούν αυτοί που γίνονται αόρατοι, τίθενται κάτω από τα ραντάρ της κοινωνίας, δεν συμμετέχουν στον δημόσιο βίο. Τελειώνουν την εκπαίδευσή τους, αλλά δεν γίνονται μέλη των κοινοτήτων τους. Ιδιωτεύουν. Δεν αποσύρονται, απλά δεν παρασύρονται. Δεν εμπλέκονται. Αποφεύγουν τις εντάσεις και τις συγκρούσεις που αναπτύσσονται εντός των θεσμών. Δεν θέλουν να συναντηθούν με άλλους, να σκεφτούν και να δράσουν από κοινού, να κάνουν τη διαφορά.
Χρησιμοποιούν «αυτιστικές» άμυνες, για να μονώνουν τον εαυτόν τους από την επιρροή των άλλων. Αισθάνονται ότι δεν έχουν σημασία, αντίκτυπο μέσα στους άλλους. Κατέχονται από μια διαβρωτική αίσθηση αναποτελεσματικότητας. Τους λείπει η αίσθηση της πρωτέργειας. Γίνονται «ανορεκτικοί». Δημιουργούν ένα κενό. Τους μιλάς και φεύγουν. Σου μιλούν φεύγοντας. Ή φεύγουν μένοντας… αδρανείς. Μένουν αυτοί άπραγοι κι εσύ σε παύση. Αυτό που δεν έχουν, τους είναι πιο πραγματικό από αυτό που εσύ τους δίνεις. Αυτό που κάνεις πέφτει στο κενό.
Το κενό νοήματος το γεμίζουν με εχθρούς και συνωμοσίες. Κάποιοι άλλοι είναι ένας αόρατος εχθρός. Δεν μπορούν να τον εντοπίσουν. Δεν καταλαβαίνουν. Γίνονται και αυτοί αόρατοι. Δεν ζουν εμπειρίες από κοινού με τους άλλους. Χωρίς νέες εμπειρίες δεν μαθαίνουν νέα πράγματα για την πραγματικότητα. Δεν πραγματοποιούν έναν πολύ βασικό δεσμό, ένα πρώτο ζευγάρωμα, που βρίσκεται στα θεμέλια της σκέψης μας.
Για τους ψυχαναλυτές (Freud, Bion, Winnicott) το ανθρώπινο βρέφος γεννιέται με προ-έννοιες των αντικειμένων του κόσμου που θα συναντήσει. Γεννιέται, π.χ., προ-ιδεασμένο (με μια προ-έννοια) ότι υπάρχει μια θηλή ενός μητρικού στήθους που θα ταιριάξει στο στόμα του και θα του δώσει γάλα, αγάπη, και ζωή. Οταν κάποια στιγμή γυρίζοντας το κεφάλι του αναζητώντας βρίσκει τη θηλή το μωρό αρχίζει να θηλάζει, σαν να ήξερε από πάντα τι πρέπει να κάνει. Τότε η προ-έννοια συναντά την πραγματοποίησή της και γίνεται έννοια. Αυτή είναι η πρώτη σύλληψη του κόσμου. Αυτό το ζευγάρωμα είναι ο θεμέλιος λίθος της σκέψης. Χρειάζονται και άλλα βήματα, αλλά αυτή η πρώτη σύζευξη είναι η στιγμή της βασικής συνάντησης, η στιγμή της αναγνώρισης, ανάγνωσης, της πραγματικότητας.
Ας σκεφτούμε αυτή τη σκηνή ως μεταφορά για τις στιγμές που η μητέρα παρουσιάζει τον κόσμο στο παιδί τότε που αυτό είναι έτοιμο να τον συναντήσει, δίνοντάς του έτσι την πρωταρχική αυταπάτη (της νόμιμης παντοδυναμίας) ότι αυτό δημιουργεί αυτό που υπάρχει. Σταδιακά η πραγματικότητα εισάγεται και το παιδί ανακαλύπτει ότι ο κόσμος υπήρχε πάντα και είναι έξω από τον παντοδύναμο έλεγχό του. Κρατάει, όμως, βαθιά την πρωταρχική αίσθηση ότι δικαιούται να υπάρχει και να ζει καλά χωρίς ενοχή. Η αξία της ζωής πηγάζει από την αγάπη της μητέρας που αρχίζει πριν καν το παιδί αισθανθεί ότι υπάρχει, πριν από τους νόμους της οικογένειας και της κοινωνίας.
Ο άνθρωπος γεννιέται με την ικανότητα να αναγνωρίζει τη στέρηση αυτού που οφείλει να γίνεται σε κάθε φάση της ανάπτυξης. Αν η απαιτούμενη κατάλληλη ειδική απόκριση από το περιβάλλον δεν γίνεται στη φάση της ανάπτυξης που αναμένεται να γίνει, τότε το παιδί εγγράφει τη στέρηση ως αρνητικό τραύμα.
Μπορούμε να σκεφθούμε ότι οι προσδοκίες που σήμερα συναντούν το κενό της μη απόκρισης αναβιώνουν το αρχικό αρνητικό τραύμα και προκαλούν τη μεγάλη παραίτηση στην κοινωνία. Η μη συμμετοχή στα κοινά κάνει απτή πραγματικότητα την εμπειρία του κενού. Είναι αντεστραμμένο το αρνητικό τραύμα. Πρόκειται για αυτιστικές καταστάσεις κενές νοήματος. Πρόκειται για μια εκδίκηση, «θεραπευτική» για το άτομο. Αποκαθιστά τον αυτοσεβασμό. Αυτός που δεν συμμετέχει στα κοινά δεν αναζητά την απόκριση του άλλου. Είναι αυτός που δημιουργεί το κενό της μη απόκρισης. Γίνεται αόρατος κάθε φορά που αισθάνεται ότι ζει σε έναν πολιτισμό που δεν νοιάζεται. Οταν δεν υπάρχει υποκείμενο να αναλάβει τις ευθύνες του. Οταν οι πολιτικοί κάνουν σπέκουλα στο εθνικό πένθος για την εγκληματική αμέλεια στα Τέμπη. Οταν η Δικαιοσύνη θολώνει τα νερά στην υπόθεση εκπόρνευσης ανηλίκου. Οταν η διαφθορά, ο αυταρχισμός, ο λαϊκισμός διαβρώνουν τη δημοκρατία. Οταν το χρήμα κυβερνά.
Πρόκειται για έναν ανήσυχο σαστισμένο κόσμο. Σε μια σπαρακτική γελοιογραφία του Αρκά, ο Προφήτης λέει στον κόσμο: «Τα πάντα γύρω σας καταρρέουν! Η οικονομία σας διαλύεται, οι θεσμοί σας διαφθείρονται, οι αξίες σας αλλοιώνονται, ο πολιτισμός σας εκπίπτει!». Και ο κόσμος τον αδειάζει απαντώντας: «Καλή καρδιά, Προφήτη!». Πρόκειται για το κενό της πολιτικής.
Η πολιτική οφείλει να φροντίζει την ευημερία μας. Ορίζει τα πλαίσια των θεσμών που απορροφούν τα πιο πρωτόγονα στοιχεία μας ώστε να έχουμε έναν ελεύθερο κοινό χώρο γεμάτο ασφάλεια, σκέψη, δράση και ευχαρίστηση. Η πολιτική στις δημοκρατίες είναι πάντα ημιτελής. Δεν υπάρχει τελική λύση. Η πολιτική δημιουργεί κατάλληλες συνθήκες, ώστε οι αντιφάσεις να συνυπάρχουν, να μην προκαλούν διχασμούς και να μη συγκαλύπτονται με συμβιβασμούς. Διαχειρίζεται τις συγκρούσεις. Δεν τις αποσιωπά. Περιέχει με επάρκεια τις εντάσεις μόνον όταν οι χωρισμοί και οι διαφοροποιήσεις ισχύουν και λειτουργούν. Η πολιτική δημιουργεί πλαίσια χρόνου και χώρου, σημεία συνάντησης, αναγνώρισης, όπου οι αόρατοι γίνονται ορατοί, ενεργητικοί, κάνουν πράγματα για τους άλλους, έχουν αποτέλεσμα, (παράδειγμα, οι εθελοντές των Ολυμπιακών Αγώνων), αισθάνονται υπερήφανοι με αγάπη, με αυτοσεβασμό.
*Ο κ. Σωτήρης Μανωλόπουλος είναι ψυχαναλυτής.