Το τραμ όργωνε τους δρόμους της Αθήνας, αρχικά ιππήλατο, αργότερα ατμοκίνητο και ηλεκτροκίνητο, και διέθετε ένα ζηλευτό δίκτυο. Παντού, λίγο-πολύ, πήγαινες με το τραμ. Πατήσια, Καλλιθέα, Παγκράτι, Ιπποκράτους, Πετράλωνα, Φάληρο, Πειραιάς, Πέραμα… Με τα χρόνια, τα βαγόνια είχαν πια παλιώσει, έτριζαν τα πάντα στο πέρασμά τους, τα καθίσματα δέχονταν μαχαιριές, πατημασιές, βρόχινο νερό, κουρασμένα σώματα. Οι ιστορίες με το τραμ έμειναν στην Ιστορία και ο Παύλος Νιρβάνας (1866-1937), στην κορύφωση της τέχνης του χρονογραφήματος, άφησε ένα ικανό σώμα κειμένων που, αθροιζόμενα, δίνουν σε εμάς, τους σύγχρονους αποδέκτες τους, ένα κλίμα εποχής και ένα μέτρο κοινωνίας.
Ποιας εποχής και ποιας κοινωνίας; Ας πούμε του Μεσοπολέμου, εκείνων των συνταρακτικών δεκαετιών του 1920 και του 1930, όταν ο Παύλος Νιρβάνας (σκίτσο αριστερά) χρησιμοποιούσε καθημερινά το τραμ των Αθηνών. Σε έναν τόμο ξαναβρίσκουμε εκείνα τα χρονογραφήματα, τα δημοσιευμένα στην «Εστία», που όλα μαζί και το καθένα ξεχωριστά αποτελούν πηγές τέρψης αλλά και σκέψης. Πόσα άλλαξαν και πόσα παραμένουν ίδια; Αυτήν την κοινωνιολογική ανατομία του Νιρβάνα με άξονα τις διαδρομές του τραμ και την πολύχρωμη ανθρωποθάλασσα της πρωτεύουσας εκείνα τα χρόνια την προσεγγίζουμε σήμερα κάπως διαφορετικά, καθώς βιώνουμε την κίνηση των οχημάτων στους δρόμους της Αθήνας αλλά και τη δύση της τέχνης του χρονογραφήματος.
Ο Σάκης Κουρουζίδης, διευθυντής της Ευωνύμου Οικολογικής Βιβλιοθήκης, συνέλεξε και επιμελήθηκε το αρχειακό υλικό και εγκαινίασε μια ακόμη εκδοτική πρωτοβουλία με τη σειρά «Το εύδρομο τραμ», που θα αποτελείται από τρεις τόμους. Ο πρώτος τόμος έχει τίτλο «Παύλος Νιρβάνας, 153 χρονογραφήματα για το τραμ». «Ο επόμενος τόμος θα περιέχει κείμενα άλλων λογίων με χρονογραφήματα, αναμνήσεις, ποιήματα κ.ά., πάντα για το τραμ», λέει ο Σάκης Κουρουζίδης. «Ο τρίτος τόμος θα περιέχει πληροφοριακό υλικό για το παλιό ελληνικό τραμ στις έξι πόλεις όπου λειτουργούσε: Αθήνα – Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Βόλος, Καλαμάτα και Καρλόβασι Σάμου».
Ο Παύλος Νιρβάνας καλλιέργησε το είδος του χρονογραφήματος ως δεύτερη φύση. Ακολουθούσε μια μακρά γραμμή επιφυλλιδογράφων που εμφανίστηκαν τον 19ο αιώνα και η παράδοση συνεχίστηκε έως τουλάχιστον τη δεκαετία του 1990. Εκτοτε παραμένει στις στήλες κάποιων εφημερίδων αλλά απουσιάζει πλέον η επαφή με το μεγάλο κοινό. «Το έγραψε ο Νιρβάνας», έλεγαν, και αυτό αρκούσε αν απευθυνόσουν στη συντροφιά σου. Και όλοι το διάβαζαν το χρονογράφημα και όλοι είχαν και μια ιστορία να προσθέσουν, κάτι να θυμηθούν. Αυτή ήταν η δύναμη των εφημερίδων και των μεγάλων γραφιάδων.
Στα χρονογραφήματά του για το τραμ, ο Παύλος Νιρβάνας είχε πάντα αφορμές να σχολιάσει την αθηναϊκή κοινωνία. «Ασχολήθηκε περισσότερο με το τι συνέβαινε μέσα στα οχήματα και λιγότερο με τα ίδια τα οχήματα», γράφει ο Σάκης Κουρουζίδης, ο οποίος, όπως λέει, τον μεγάλο όγκο των χρονογραφημάτων τον οφείλει στο αρχείο του Γιώργου Ζεβελάκη. Ο Νιρβάνας μάς παραθέτει μια πινακοθήκη χαρακτήρων, που όλοι μαζί αποτελούν την εθνική μας προσωπογραφία. Το χιούμορ του και ο σαρκασμός αλλά και η παρατηρητικότητά του μας δίνουν εξαιρετικές εικόνες μιας καθημερινότητας του Μεσοπολέμου που, ενίοτε, γίνεται ιδιαίτερα οικεία και αναγνωρίσιμη.