Αθήνα, 20 Μαρτίου 1967. Ενα μήνα πριν τα τανκς βγουν στους δρόμους της πρωτεύουσας και για καταλυθεί η δημοκρατία στην Ελλάδα για τα επόμενα επτά χρόνια, ο ζωγράφος Δήμος Σκουλάκης έστηνε ένα τελάρο σε κλασικό μέγεθος αφίσας δρόμου –70 επί 100 εκατοστά– και άρχιζε να συνθέτει ένα έργο που έμελλε, αυτοδύναμα, να αποτελέσει μια πανίσχυρη κιβωτό ιστορικής μνήμης και καλλιτεχνικής πρωτοπορίας.
Στα χέρια του, ο τότε 28χρονος καλλιτέχνης, κρατούσε μια τυχαία φωτογραφία ενός φωτορεπόρτερ, μια από τις πολλές στις οποίες είχε πρόσβαση, εφόσον δούλευε ως εικονογράφος για τον Τύπο. Η εικόνα αυτή έγινε η βάση για το έργο του και απεικόνιζε μια τυχαία στιγμή αθηναϊκής καθημερινότητας εν μέσω κάποιας διαδήλωσης, μια σκηνή δρόμου με ηλεκτρισμένη αμεσότητα, όπου ένας αστυνομικός πιάνει έναν νέο άνδρα από τον γιακά του σακακιού του, συλλαμβάνοντάς τον. Λίγα εκατοστά πίσω από αυτή την τρομακτική, τυχαία «χορογραφία» των δύο ανδρών, πάνω σε έναν τοίχο στέκεται ένα παράξενο καθρέφτισμά της: μια αφίσα του Εθνικού Λαχείου με τα δύο κλασικά στυλιζαρισμένα «ανθρωπάκια» του –ένα κόκκινο, ένα μαύρο– με το λεκτικό «Εθνικόν Λαχείον – Ο ένας στους δύο κερδίζει» να απλώνει στον καμβά μια υπόγεια, σκοτεινή ειρωνεία.
Ενώ το έργο έχει φτιαχτεί με «ακαδημαϊκά» υλικά (λάδι και καμβά) και είναι πίνακας ζωγραφικής, μοιάζει να φέρει στοιχεία από τον χώρο των γραφικών τεχνών. Η χρωματική του κωδικοποίηση επικοινωνεί συμβολισμούς και, όπως γράφει στο βιβλίο της «Εικόνες του αιώνα / Σκουλάκης: σύμβολα παγκόσμιας αποδοχής» η ιστορικός τέχνης Ηρα-Παρασκευή Παπαποστόλου, «τρία μόνο χρώματα αποτελούν τη χρωματική γκάμα του έργου: τα δύο μη χρώματα, δηλαδή το μαύρο και το άσπρο, και το κόκκινο. Το μαύρο γίνεται το κατεξοχήν χρώμα απεικόνισης του συστήματος, ενώ το κόκκινο παραμένει το χρώμα του κομμουνιστικού κόμματος, παραπέμποντας στα πολιτικά ιδεώδη του καλλιτέχνη».
Σχεδόν μισό αιώνα μετά τη δημιουργία της, η σύνθεση καταφέρνει ακόμη να ρίχνει μια απότομη γροθιά στα μάτια και το στομάχι του θεατή. Η δύναμη αυτή όμως δεν έρχεται μόνο από την κοφτερή ματιά του δημιουργού και τα μέσα του, αλλά και το πρωτογενές του υλικό, τη βιωμένη εμπειρία. «Πρόκειται για την αποτύπωση μιας κατάστασης που ο Δήμος έζησε από πρώτο χέρι», μας λέει σήμερα η σύζυγος του καλλιτέχνη, δημοσιογράφος Αθηνά Ραπίτου, τονίζοντας πως «οι πρώτες του πηγές βρίσκονται στην άσφαλτο και τα πεζοδρόμια».
Ο καλλιτέχνης έγραφε ο ίδιος στα εικαστικά του ημερολόγια: «Δεν είχα ανάγκη να εκφραστώ μέσα από τη ζωγραφική. Θα μπορούσα να πασαλείβω θαυμάσια και να κοροϊδεύω. Αλλά υπήρχε μια δικτατορία στην Ελλάδα και μια κατάσταση διεθνής». Αντηχώντας τα λόγια του ποιητή Νίκου-Αλέξη Ασλάνογλου, που την ίδια εποχή, το 1972, έγραφε πως «η ποίηση δεν μας αλλάζει τη ζωή», ο Σκουλάκης σημείωνε πως «καμία ζωγραφική και καμία ποίηση δεν έχει κάνει επανάσταση». Και όμως, την περίοδο εκείνη έφτιαξε μια μικρή σειρά έργων με κοινή «γραφιστική» γλώσσα, ανάμεσά τους και το συγκλονιστικό «Σωτήρης Πέτρουλας» του 1966.
«Η διάθεση αμεσότητας στο πλαστικό επίπεδο συνδυάζεται με το άμεσα πολιτικό θέμα και ο πίνακας παίρνει έναν συμβολικό χαρακτήρα και μετατρέπεται σε μια μορφή ντοκουμέντου», γράφει η Παπαποστόλου, ενώ σύμφωνα με τον κριτικό και ιστορικό τέχνης Μάνο Στεφανίδη, το έργο, «τόσο από πλευράς περιεχομένου όσο και από πλευράς φόρμας βρίσκεται στο μεταίχμιο της pop art και του κριτικού ρεαλισμού και αποτελεί έναν αληθινά ιστορικό πίνακα».
Το καλοκαίρι θα παρουσιαστεί μαζί με άλλα τρία έργα του καλλιτέχνη από την ίδια ενότητα στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 ετών από την πτώση της δικτατορίας.