«Αρλούμπες», «χαζομάρες», «κάθαρμα». «Ναι ναι», «συμφωνώ», «ακριβώς», αλλά και «ΝΒ», που στα λατινικά σημαίνει nota bene, δηλαδή «λάβε υπόψη». Με αυτές τις λέξεις και φράσεις σημείωνε ο Στάλιν τα βιβλία του. Κύκλωνε τους τίτλους, υπογράμμιζε φράσεις και παραγράφους που τον αφορούσαν, κύκλωνε το κείμενο, τραβούσε κάθετες γραμμές στα περιθώρια με χρωματιστά μολύβια – μπλε, πράσινα, κόκκινα. Ηταν τα λεγόμενα «πομέτκι» του Ρώσου δικτάτορα, οι σημειώσεις, που έκανε ανάμεσα στις σειρές, στο εξώφυλλο, στο οπισθόφυλλο και στα περιθώρια των σελίδων των βιβλίων του.
Τη στιγμή του θανάτου του, το 1953, η βιβλιοθήκη του αριθμούσε περίπου 25.000 βιβλία, περιοδικά και φυλλάδια, όλων των ειδών και κατηγοριών. Ο δικτάτορας ήταν βιβλιοφάγος. «Για τους μπολσεβίκους, μια επανάσταση του μυαλού ήταν το ίδιο σημαντική όσο η ανατροπή του πολιτικού και οικονομικού καπιταλισμού», λέει στην «Κ» ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κορκ της Ιρλανδίας Τζέφρι Ρόμπερτς, συγγραφέας του βιβλίου «Η βιβλιοθήκη του Στάλιν», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg. «Η αλλαγή στο μυαλό των ανθρώπων, η δημιουργία της επαναστατικής τους συνείδησης, ήταν το πρώτο βήμα σε μια αλλαγή της ανθρώπινης φύσης, που θα μετέτρεπε τους πάντες σε καλούς σοσιαλιστές πολίτες. Το διάβασμα για την επανάσταση ήταν υποχρεωτικό, τόσο για τους ηγέτες όσο και για τις μάζες».
Ο Ρόμπερτς μελέτησε το προσωπικό αρχείο του Στάλιν, μεγάλο μέρος του οποίου έχει ψηφιοποιηθεί, ωστόσο, πολλά από τα βιβλία του Ρώσου ηγέτη χάθηκαν μετά τον θάνατό του και διασκορπίστηκαν σε διάφορες βιβλιοθήκες. Ο Στάλιν συνέλεγε βιβλία μανιωδώς· διάβαζε κυρίως ιστορία, μαρξιστική θεωρία και φιλοσοφία. Διάβασε επίσης χιλιάδες μυθιστορήματα και έργα λογοτεχνίας, ελάχιστα όμως από αυτά διασώθηκαν μετά τον θάνατό του. Προτιμούσε, λέει ο ιστορικός, τους «γκρίζους ανθρώπους» του Τσέχοφ, τους οποίους θεωρούσε πιο κοντά στην πραγματική ζωή, παρά τους ήρωες και τους κακούς των έργων του Σαίξπηρ και του Γκόγκολ.
Δανειζόταν επίσης από βιβλιοθήκες, αλλά είναι δεκάδες αυτά που δεν επέστρεψε ποτέ – και κανείς μάλλον δεν βρήκε το θάρρος να του τα ζητήσει πίσω. Διάβαζε μόνο στα γεωργιανά και στα ρωσικά και γι’ αυτό ζητούσε να μεταφραστούν τα βιβλία δυτικών συγγραφέων. Η προσωπική του βιβλιοθήκη, μάλιστα, απέκτησε ταυτότητα με τη σφραγίδα Biblioteka I.V. (Βιβλιοθήκη Ι. Β. Στάλιν), είχε το δικό της σύστημα ταξινόμησης και μια αφοσιωμένη βιβλιοθηκονόμο που εργαζόταν για το ίνδαλμά του, τον Λένιν. Εκεί άλλωστε άφησε ο αιμοδιψής δικτάτορας την τελευταία του πνοή, στον καναπέ της βιβλιοθήκης του.
Οι «μηχανικοί της ψυχής»
Στη μελέτη του, ο Ιρλανδός ιστορικός παρουσιάζει τις απόψεις του ίδιου του Στάλιν για το διάβασμα και τα βιβλία, την ένταξή του στον πολιτικό ακτιβισμό της εποχής, τη δημιουργία της βιβλιοθήκης του, τη σχέση του με τον Λένιν και τον Τρότσκι, και τις απόψεις του για τους συγγραφείς, τους «μηχανικούς της ανθρώπινης ψυχής» όπως τους αποκαλούσε – αρκετοί από τους οποίους χάθηκαν τα χρόνια του Μεγάλου Τρόμου. Παράλληλα, ο ιστορικός παραθέτει σημαντικούς σταθμούς της ζωής του. «Ο Στάλιν δεν ήταν ψυχοπαθής», γράφει ο Ρόμπερτς στην εισαγωγή του, «ήταν ένας συναισθηματικά ευφυής και ευαίσθητος διανοούμενος». Αυτή η συναισθηματική πρόσδεση, σημειώνει ο συγγραφέας, τον έκανε ικανό να ασκήσει για δεκαετίες μια βάναυση διακυβέρνηση.
Πώς όμως ένας διανοούμενος μετατρέπεται σε δικτάτορα; «Ηταν δικτάτορας ακριβώς επειδή ήταν διανοούμενος», λέει ο Τζέφρι Ρόμπερτς στην «Κ». «Ηταν τα πολιτικά πιστεύω και οι ιδέες του Στάλιν το κίνητρο για τη βάναυση δικτατορία του. Ο Στάλιν αγαπούσε την Ιστορία και ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που έμαθε μελετώντας το παρελθόν ήταν ότι η μπουρζουαζία θα έκανε τα πάντα για να προστατεύει το καπιταλιστικό στάτους κβο, ακόμη και να χρησιμοποιήσει ακραία βία. Ηταν έτοιμος να γίνει το ίδιο ανελέητος για να προστατεύσει την επανάσταση και το σοσιαλιστικό σύστημα».
Δεν ήταν πάντως μόνον αυτό. Τα βιβλία ήταν κάτι σαν το ψυχικό καταφύγιο του δικτάτορα. «Η διανοητικότητα του Στάλιν λειτουργούσε για τον ίδιο ως μονωτικό υλικό απέναντι στην απάνθρωπη πραγματικότητα της διακυβέρνησής του, που είχε συνέπεια τον θάνατο εκατομμυρίων αθώων ανθρώπων. Το διάβασμα τον βοηθούσε να αντικειμενοποιεί και να εκλογικεύει τις σκληρές αποφάσεις του. Μόνος του μέσα στα βιβλία του, ο Στάλιν έβρισκε παρηγοριά και πνευματική τροφή», σχολιάζει ο ιστορικός και υπενθυμίζει το ακτιβιστικό παρελθόν και την καταπίεση που υπέστη ο ίδιος από το τσαρικό καθεστώς. «Πέρασε τα 20 πρώτα χρόνια της ζωής του σε έναν βίαιο πολιτικό αγώνα εναντίον της καταπιεστικής τσαρικής απολυταρχίας. Συνελήφθη, μπήκε φυλακή, εξορίστηκε και έχασε πολλούς συντρόφους του. Αυτή η εμπειρία είχε μια βάναυση επίδραση επάνω του, όπως και η στρατιωτική εμπειρία του στο μέτωπο του ρωσικού εμφυλίου πολέμου».
Ο Σόσο και η Βίβλος
Οσο κι αν φαντάζει παράδοξο, το βιβλίο που ο Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι γνώριζε απ’ έξω και ανακατωτά ήταν η Βίβλος. Ο νεαρός Σόσο, όπως τον φώναζαν χαϊδευτικά, εισήχθη το 1888 στο εκκλησιαστικό σχολείο του Γκόρι στη Γεωργία και αργότερα σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Τιφλίδας με την προοπτική να γίνει ιερέας ή δάσκαλος. Εκεί έμαθε και τις λίγες γνώσεις που είχε από αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και αρχαία ελληνικά. Ολα αυτά, φυσικά, πριν παρατήσει τον χριστιανισμό και αφοσιωθεί στη νέα πίστη της εποχής του, τον μαρξισμό και τον σοσιαλισμό.
Αγαπημένη θεματική του Στάλιν ήταν η Ιστορία, σύμφωνα με τη μελέτη του Ρόμπερτς, και αγαπημένος του συγγραφέας και πρότυπό του ο Λένιν. Τα κείμενα του Λένιν διαμόρφωσαν την πολιτική κοσμοθεωρία του Στάλιν. Το βιβλίο του Σοβιετικού ιστορικού Ρόμπερτ Γιουρίεβιτς Βίπερ για τον Ιβάν τον Τρομερό επηρέασε την οπτική του για τη ρωσική ιστορία. Αυτό που προκάλεσε εντύπωση στον Ιρλανδό μελετητή ήταν η εκτίμηση που έτρεφε στο έργο του άσπονδου εχθρού του, Τρότσκι. «Ενα από τα κείμενα που ο Στάλιν είχε σημειώσει κατά κόρον ήταν η υπεράσπιση του Τρότσκι απέναντι στον βάναυσο τρόπο με τον οποίο οι μπολσεβίκοι προστάτευαν την επανάσταση από εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς, μια στάση που στήριζε και ο ίδιος ο Στάλιν», λέει ο Ρόμπερτς. Μετά τον θάνατο του Λένιν, ο Τρότσκι έγινε πολιτικός αντίπαλος του Στάλιν αλλά παρέμενε σύντροφος, σημειώνει. «Τον σεβόταν ως διανοούμενο και διάβαζε με ενδιαφέρον τα κείμενά του για τον σοσιαλισμό στην ΕΣΣΔ», μας λέει και προσθέτει μία από τις μεγάλες αντιφάσεις του «πατερούλη». «Εβαλε να τον δολοφονήσουν το 1940, αλλά πίστευε ότι παρόλο που είχε προδώσει την επανάσταση δεν ήταν τελείως κακός».
Τη στιγμή του θανάτου του Στάλιν, το 1953, η βιβλιοθήκη του αριθμούσε περίπου 25.000 βιβλία, περιοδικά και φυλλάδια, όλων των ειδών και κατηγοριών.
Σεβασμός και θάνατος, λοιπόν. Την ίδια συνταγή εφάρμοσε ο Στάλιν απέναντι και σε άλλους πολιτικούς του αντιπάλους ή σε όσους θεωρούσε εχθρούς και, βέβαια, σε συγγραφείς. Μπορεί να διάβαζε Ισαάκ Μπάμπελ, αλλά δεν είχε πρόβλημα να διατάξει την εκτέλεσή του. «Σχεδόν το ένα τέταρτο των μελών της ένωσης Σοβιετικών συγγραφέων χάθηκε κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Τρόμου του 1930», μας εξηγεί ο Ρόμπερτς, προσθέτοντας ωστόσο ότι αρκετοί έπεσαν θύματα ξεκαθαρίσματος του ευρύτερου σοβιετικού συστήματος μαζικής τρομοκρατίας. «Η κινητήριος δύναμη αυτού του καταπιεστικού και βίαιου συστήματος ήταν ένα κυνήγι εχθρών εντός των τειχών, όσων κατηγορούνταν ότι σαμποτάριζαν τον σοβιετικό σοσιαλισμό. Ο Στάλιν πραγματικά πίστευε στην ύπαρξη τέτοιων εχθρών, εκείνων που θεωρούσε ότι ήταν κατάσκοποι ή συνεργάτες του Χίτλερ».
Μιλιταρισμός και Ντίκενς
Από τα πιο περίεργα βιβλία που βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη του ήταν το «Η απειλή της Ιαπωνίας» (1933-34) του Ιρλανδού Τιμ Κόνροϊ, ενός μποέμ τυχοδιώκτη, ο οποίος στα 15 του χρόνια εντάχθηκε στο βασιλικό ναυτικό, εργάστηκε ως δάσκαλος αγγλικών στην Κοπεγχάγη, βρέθηκε στη Ρωσία το 1909 και παντρεύτηκε μια σερβιτόρα στην Ιαπωνία προτού γράψει για τον ιαπωνικό μιλιταρισμό ενόψει της εισβολής στη Μαντζουρία (1931).
Ενδιαφέρον έχει επίσης το γεγονός ότι τα βιβλία του Τσαρλς Ντίκενς ήταν πολύ δημοφιλή μεταξύ των μπολσεβίκων. Μια εξήγηση του Ρόμπερτς είναι η απουσία οποιασδήποτε σαρκικής επαφής στις ιστορίες του Βρετανού συγγραφέα. «Η σοβιετική κουλτούρα από το 1930 και μετά ήταν γενικά συντηρητική πάνω σε σεξουαλικά θέματα. Απ’ όσο γνωρίζουμε, ο Στάλιν δεν είχε ερωτικές σχέσεις μετά την αυτοκτονία της δεύτερης συζύγου του, το 1923, και δεν ενέκρινε την προτίμηση της κόρης του Σβετλάνα στους άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας. Από την άλλη, μία από τις μακροβιότερες διπλωμάτες του ήταν η Αλεξάντρα Κολαντάι, γνωστή για την προτίμησή της στον ελεύθερο έρωτα», μας επισημαίνει ο Ρόμπερτς.
Ο Στάλιν διάβαζε, λοιπόν, όλων των ειδών τα βιβλία και τους συγγραφείς, είτε από την Ευρώπη ή την Αμερική είτε ήταν ή όχι φιλικοί προς το σοβιετικό καθεστώς. Την ίδια πρόσβαση είχαν και τα ανώτερα ηγετικά στελέχη των μπολσεβίκων. Οχι όμως οι μεγάλες μάζες, όπως σημειώνει ο Ρόμπερτς. «Η λογοκρισία ήταν πολύ ισχυρή στη σταλινική Ρωσία. Οι μπολσεβίκοι προωθούσαν μια επανάσταση του εγγραμματισμού και της ανάγνωσης, αλλά την ίδια στιγμή ήταν σίγουροι ότι οι άνθρωποι διάβαζαν τα σωστά βιβλία. Οσα θεωρούνταν υπονομευτικά για το σοβιετικό σύστημα ήταν ουσιαστικά απαγορευμένα και προσβάσιμα μόνο σε έμπιστα μέλη του κόμματος. Η κυκλοφορία πολλών μεταφρασμένων βιβλίων γινόταν μόνο μεταξύ των ανώτατων αξιωματούχων», τονίζει ο καθηγητής.
Ο Τζένγκις Χαν
Ενα από τα πομέτκι του Στάλιν που ακόμη συζητούνται είναι η έντονη υπογράμμιση μιας φράσης που αποδίδεται στον Τζένγκις Χαν: «Ο θάνατος των ηττημένων είναι απαραίτητος για τη γαλήνη των νικητών». Ρώσοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι έτσι ο Στάλιν δικαιολογούσε τον θάνατο των παλαιών μπολσεβίκων. Ο Ρόμπερτς πιστεύει ότι ο Στάλιν δεν χρειαζόταν τις συμβουλές του Μογγόλου ηγέτη. «Υπογράμμισε το χωρίο γι’ αυτό που έλεγε για τον ίδιο τον Χαν, όχι για τον εαυτό του», εκτιμά. Οι σημειώσεις του Στάλιν δεν φέρνουν στην επιφάνεια κρυμμένα μυστικά, αναφέρει ο Ρόμπερτς, αλλά δείχνουν τις εμμονές του Σοβιετικού δικτάτορα. Υπήρχε άραγε κάποιο ίχνος τύψεων ή δεύτερων σκέψεων ανάμεσα στις πυκνές σημειώσεις του; «Καμία απολύτως», απαντά κατηγορηματικά ο Ρόμπερτς. «Δεν υπάρχει καμία νύξη ότι τα κομμουνιστικά του πιστεύω ήταν κάτι άλλο παρά αυθεντικά. Η βιβλιοθήκη του είναι η πηγή των πιο εσωτερικών του σκέψεων. Δείχνει ότι ο Στάλιν πίστευε πραγματικά την ιδεολογία που κήρυττε – ένας φανατικός χωρίς κρυφές αμφιβολίες».
Δεν είναι λίγοι όσοι παρομοιάζουν τον σημερινό πρόεδρο της Ρωσίας, Βλαντιμίρ Πούτιν, με τον Ιωσήφ Στάλιν. Τι γνώμη έχει ο ερευνητής της βιβλιοθήκης του; «Ο Πούτιν είναι ένας πολιτικός που έχει κάνει το διάβασμά του. Οπως και στον Στάλιν, του αρέσουν η Ιστορία και η μυθοπλασία. Οι ομιλίες του είναι εμποτισμένες με αναφορές στην ιστορία και στην κλασική λογοτεχνία. Θεωρεί ότι όποιος δεν έχει διαβάσει τα ποιήματα του Μιχαήλ Λέρμοντοφ δεν μπορεί να καταλάβει τη Ρωσία», λέει ο Ρόμπερτς. Ωστόσο, οι πνευματικές ομοιότητες με τον Στάλιν μάλλον σταματούν κάπου εκεί.
«Ο Πούτιν ενδιαφέρεται για τις ιδέες ορισμένων συντηρητικών Ρώσων φιλοσόφων, που έχουν μια εναλλακτική κοσμοθεωρία απέναντι στον μαρξισμό και στον φιλελευθερισμό. Δεν νομίζω πάντως πως η σχέση του με αυτές τις ιδέες είναι ιδιαιτέρως βαθιά ή ότι είναι συστηματικός στοχαστής όπως ο Στάλιν, θεωρητικός ή ιδεολόγος. Η πολιτική του Στάλιν διαμορφωνόταν από την ουτοπική ιδεολογία του και την πίστη του στη μεταμορφωτική δύναμη των ιδεών. Ηταν ένας διανοούμενος στην εξουσία. Ο Πούτιν είναι πιο συμβατικός πολιτικός, αν και αγαπάει το διάβασμα».