Πόσα χρήματα θα γλιτώναμε, άραγε, αν καθημερινά περπατούσαμε και ζούσαμε δίπλα σε μνημεία του –καθημερινού– πολιτισμού μας, σωστά συντηρημένα, ακόμα και χωρίς να συμμετέχουμε σε δράσεις σε αυτά; Πόσο λιγότερη αναζήτηση σε υλικά αγαθά ως όψεις της προσωπικής μας ευτυχίας θα είχαμε γλιτώσει αν η γειτονιά μας διατηρούσε τη μνήμη της με τοπόσημα ενταγμένα στην εξέλιξη της πόλης μας ως κιβωτούς μνήμης αλλά και φορείς σύγχρονων χρήσεων; Αν δεν είχαμε ερειπιώνες και αιώνιες σκαλωσιές;
Η πρώτη έρευνα που ποσοτικοποιεί –με οικονομικούς, χρηματικούς όρους– την αξία της ύπαρξης της πολιτιστικής κληρονομιάς σε σχέση με την ευημερία των πολιτών που έρχονται σε καθημερινή επαφή μαζί της, ανεξάρτητα από το αν συμμετέχουν ή όχι σε δραστηριότητες πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι γεγονός και έρχεται από την Αγγλία. Διεξήχθη από τον οργανισμό Historic England, που είναι επιφορτισμένος με τη διατήρηση της μνημειακής κληρονομιάς της Αγγλίας, και ο επικεφαλής της έρευνας μίλησε στην «Κ» για τη σημασία της στις πολιτικές που μπορεί να υιοθετήσουν ο κρατικός και ιδιωτικός τομέας.
Η έρευνα του Historic England υπολογίζει πόσα χρήματα γλιτώνει κάθε πολίτης κερδίζοντας την ικανοποίηση από την επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά, που σε άλλη περίπτωση θα διοχέτευε σε άλλες πηγές ευτυχίας.
Η ευημερία, βέβαια, είναι ένας όρος που φαίνεται τόσο τετριμμένος όσο συχνή είναι η επιδίωξή του. Το «καλώς έχειν», στον σημερινό άνθρωπο των ανεπτυγμένων κοινωνιών, πλέον δεν αρκεί να υπολογίζεται σε σχέση με τα υλικά αγαθά που αποκτά, αλλά ταυτίζεται και με αυτά που ανήκουν σε όλους· όπως η πολιτιστική κληρονομιά και τα μνημεία των ανθρώπων, των κοινωνιών και των πόλεών τους. Και πλέον έχουν αρχίσει να υπολογίζουν τα οφέλη της διατήρησης αυτής της κληρονομιάς και με ποσοτικούς όρους· με απλά λόγια, πόσα χρήματα γλιτώνει κάθε πολίτης κερδίζοντας την ικανοποίηση από την επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά, που σε άλλη περίπτωση θα διοχέτευε σε άλλες πηγές ευτυχίας.
Μάλιστα, όπως λένε στην «Κ» οι ειδικοί, η αυξανόμενη παγκόσμια εστίαση στην ευημερία, η οποία αποδεικνύεται από πρωτοβουλίες όπως οι «Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης» του ΟΗΕ και το πρόγραμμα «Πέρα από το ΑΕΠ» του ΟΟΣΑ, καταδεικνύει τη σημασία της ενσωμάτωσης της κληρονομιάς στις στρατηγικές μας για την ευημερία.
Τι σημαίνει «ευημερία» και πώς συνδέεται με την κληρονομιά;
Τι σημαίνει, όμως, εντέλει ευημερία; Σύμφωνα με το International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property, η «ευημερία» αφορά τα άτομα και τη δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος που είναι σε θέση να υποστηρίξει ολιστικά τις σωματικές, ψυχικές, συναισθηματικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, πνευματικές και οικονομικές ανάγκες τους, ώστε να μπορέσουν να πραγματώσουν τις δυνατότητές τους.
Και πώς, άραγε, συνδέεται ο πολιτισμός με την ευημερία; Σύμφωνα πάντα με το International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property, ο πολιτισμός είναι η ενσάρκωση των πολλαπλών εθίμων, πεποιθήσεων και τρόπων συμπεριφοράς που καθορίζουν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ο πυρήνας του είναι η γνώση, η κληρονομιά του. Ως εκ τούτου, ο πολιτισμός και η πολιτιστική κληρονομιά είναι θεμελιώδεις καθοριστικοί παράγοντες για το τι δίνει νόημα στη ζωή. Ωστόσο, όταν ο πολιτισμός περιορίζεται σε ψυχαγωγικό χόμπι, όταν αποτυγχάνουμε να αναγνωρίσουμε την κληρονομιά ως τρόπο ζωής που συνδέει τόσο τη διαβίωση όσο και την ταυτότητα, χάνονται ευκαιρίες για ενίσχυση του νοήματος και της αξίας στη ζωή μας.
Οταν ο πολιτισμός περιορίζεται σε ψυχαγωγικό χόμπι, όταν αποτυγχάνουμε να αναγνωρίσουμε την κληρονομιά ως τρόπο ζωής που συνδέει τόσο τη διαβίωση όσο και την ταυτότητα, χάνονται ευκαιρίες για ενίσχυση του νοήματος και της αξίας στη ζωή μας.
Η Βρετανία, όπως μας μεταφέρεται, έχει καθορίσει ήδη ως βασικό άξονα των κρατικών επενδύσεων των επόμενων ετών την ευημερία των πολιτών της – την ικανοποίησή τους, δηλαδή, από τη ζωή που διάγουν καθημερινά. Σε αυτό το πλαίσιο, ο οργανισμός Historic England διεξήγε μία πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα, τα αποτελέσματα της οποίας καταδεικνύουν την ταύτιση της ευημερίας με τη διατήρηση του πολιτιστικού αποθέματος της χώρας.
Και δεν αναφέρονται στα λαμπρά μνημεία, πύργους και παλάτια· αναφέρονται στα τοπικά τοπόσημα μιας πόλης, όπως, για παράδειγμα, οι αρχαίοι ανεμόμυλοι, οι ιστορικοί ναοί και σημεία, όπως οι εν αχρηστία σήμερα στάσεις των ταξί ή τα ναυάγια, αλλά και ιστορικά πεδία μαχών, πάρκα και κήποι. Κοντολογίς, με τον απτό, περισσότερο σε καθημερινή κλίμακα πλούτο μιας περιοχής.
Ή, με πιο τεχνικούς όρους, όσα η Αγγλία εντάσσει στην Κλίμακα 2* ή Κλίμακα 2, όπου περιλαμβάνονται, αντιστοίχως, ιδιαίτερα σημαντικά κτίρια με περισσότερο από ιδιαίτερο ενδιαφέρον και κτίρια που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στην Κλίμακα 1 εντάσσονται όσα μνημεία χαρακτηρίζονται εξαιρετικού ενδιαφέροντος. Ως παραδείγματα, μπορούμε να αναφέρουμε: Πύργος του Λονδίνου ή Παλάτι του Ουέστμινστερ (Κλίμακα 1), Καθεδρικός του Λίβερπουλ ή το δημαρχείο του Μάντσεστερ (Κλίμακα 2*) και τα θρυλικά στούντιο της Abbey Road ή ο Πύργος Τηλεπικοινωνιών του Λονδίνου (Κλίμακα 2).
Γλιτώνοντας 29 δισ. λίρες ετησίως
Πάντως, αυτό που αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο είναι πως η έρευνα του Historic England υπολόγισε σε χρήματα πόσα κερδίζει ένας πολίτης που έρχεται σε επαφή με την ιστορία και τα μνημεία της χώρας του, «ταυτίζοντας» την ικανοποίηση που παίρνει από την καλά διατηρημένη πολιτιστική του κληρονομιά σε σχέση με το πόσα χρήματα θα δαπανούσε για να κερδίσει ψήγματα ευημερίας από άλλες πηγές. Σύμφωνα με τη μελέτη, η συνολική αξία της ευημερίας για την καθημερινή επαφή των πολιτών με την κληρονομιά εκτιμάται ότι ανέρχεται σε 29 δισ. λίρες ετησίως, μόνο στην Αγγλία. Μάλιστα, εξ όσων συνάγεται, το ποσό έχει υπολογιστεί χρησιμοποιώντας τις κατευθυντήριες γραμμές από το βρετανικό υπουργείο Οικονομικών για τη μέτρηση και την ποσοτικοποίηση με οικονομικούς όρους της επίδρασης των κρατικών πολιτικών στη ζωή των πολιτών.
«Οι πρόσφατες αναθεωρήσεις της Πράσινης Βίβλου του υπουργείου Οικονομικών της Βρετανίας έχουν μετατοπίσει την εστίασή τους προς την “ευημερία” ως τον πρωταρχικό στόχο των κρατικών επενδύσεων», λέει στην «Κ» ο επικεφαλής της έρευνας του Historic England και ανώτερος οικονομολόγος του οργανισμού, Τόμας Κόλγουιλ. «Αυτή η προσαρμογή μάς επιτρέπει να ενσωματώσουμε νέες μεθοδολογίες που μεταφράζουν την ικανοποίηση από τη ζωή –έναν βασικό δείκτη ευημερίας– σε χρηματικούς όρους. Συγκεκριμένα, είμαστε πλέον σε θέση να ποσοτικοποιήσουμε την οικονομική αξία της αύξησης της ικανοποίησης από τη ζωή, υπολογίζοντας τη χρηματική αποζημίωση που απαιτείται για την επίτευξή της».
Είμαστε πλέον σε θέση να ποσοτικοποιήσουμε την οικονομική αξία της αύξησης της ικανοποίησης από τη ζωή, υπολογίζοντας τη χρηματική αποζημίωση που απαιτείται για την επίτευξή της.
Μέχρι στιγμής, σύμφωνα με τον συνομιλητή μας, τα υπάρχοντα ποιοτικά δεδομένα υποστηρίζουν την επίδραση της κληρονομιάς στην ατομική ευημερία, ενώ προηγούμενες οικονομικές μελέτες έχουν εξετάσει πρωτίστως τις επιπτώσεις της ενεργού συμμετοχής των πολιτών, διά της επίσκεψης, ας πούμε, σε τέτοια πολιτιστικά τοπόσημα. «Ωστόσο, ένα μικρό μέρος του πληθυσμού αλληλεπιδρά ενεργά με την πολιτιστική κληρονομιά. Πολλοί άνθρωποι βιώνουν την κληρονομιά παθητικά, καθημερινά, απλώς με το να βρίσκονται σε περιβάλλοντα με τοπική κληρονομιά. Θέλαμε λοιπόν να καταλάβουμε ποιος ήταν ο αντίκτυπος αυτών των αλληλεπιδράσεων», όπως λέει ο Τόμας Κόλγουιλ.
Το Historic England, που χρηματοδοτείται ως φορέας διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αγγλίας από το κράτος, καλείται ετησίως να δικαιολογεί τους πόρους που ζητεί από το υπουργείο Οικονομικών, ιδίως σε ένα περιβάλλον δημοσιονομικής λιτότητας διεθνώς. «Η εξασφάλιση της κρατικής χρηματοδότησης απαιτεί την επίδειξη των πλεονεκτημάτων της κληρονομιάς με οικονομικούς όρους, ώστε να γίνονται κατανοητοί στους αξιωματούχους του υπουργείου Οικονομικών», όπως λέει στην «Κ» ο ανώτερος οικονομολόγος του οργανισμού.
Η οικονομική αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς
Ο Τομ Κόλγουιλ θεωρεί ασφαλώς ότι έχουν διεξαχθεί σημαντικές έρευνες στον χώρο του πολιτισμού και της κληρονομιάς, οι οποίες καταδεικνύουν τα οφέλη τους για την κοινωνία. Πιστεύει, ωστόσο, ότι «οι οικονομικές πτυχές, οι οποίες παραβλέπονται σε μεγάλο βαθμό, πλην ορισμένων βασικών μελετητών όπως ο Ντέιβιντ Θρόσμπι, θα πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη στις μελέτες μας, οι οποίες προορίζεται να συμπληρώσουν, όχι να αντικαταστήσουν, την υπάρχουσα και συνεχιζόμενη έρευνα. Στόχος είναι να παράσχουμε ένα πλαίσιο για την αξιοποίηση των οφελών της πολιτιστικής κληρονομιάς, καταδεικνύοντας την οικονομική της αξία».
Ετσι, η έρευνα του Historic England συνδέει τη λεγόμενη πυκνότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς σε ακτίνα ενός χιλιομέτρου από ένα μικρό πληθυσμιακό κέντρο, περίπου 1.200 ατόμων. Παράλληλα, αξιολογεί την εν λόγω πυκνότητα υπολογίζοντας τον αριθμό των καταγεγραμμένων μνημείων στην ίδια ακτίνα, που αντιστοιχεί σε 10-15 λεπτά περπάτημα από την κατοικία ενός εκάστου πολίτη. Ετσι, το οικονομικό μοντέλο που χρησιμοποίησαν οι ερευνητές δείχνει ότι κάθε μονάδα αύξησης της πυκνότητας των σωστά συντηρημένων μνημείων αντιστοιχεί σε περίπου 515 λίρες ανά άτομο ετησίως, τα οποία θα δαπανούσε σε άλλες πηγές χαράς.
Οι ερευνητές επιμένουν ότι η επαφή με την εν λόγω κληρονομιά επικεντρώνεται κυρίως στην ουσία της ως περιβάλλοντος καθημερινότητας· αυτό που ονομάζουν, όπως προαναφέρθηκε, παθητική επαφή με τα μνημεία του πολιτισμού.
«Με απλά λόγια, το ποσό αντιπροσωπεύει τη χρηματική αποζημίωση που απαιτείται για να επιτευχθεί ένα παρόμοιο επίπεδο ευτυχίας που παρέχει η πολιτιστική κληρονομιά. Εναλλακτικά, πόσο θα χρειαζόμουν να αποζημιωθώ για να επιτύχω το ίδιο επίπεδο ευτυχίας αφαιρώντας τις καθημερινές μου αλληλεπιδράσεις με την τοπική πολιτιστική κληρονομιά; Για πολλούς, αυτό μπορεί να είναι υψηλότερο, για άλλους χαμηλότερο – εξαρτάται τόσο από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους όσο και από την πρόσβασή τους στην τοπική πολιτιστική κληρονομιά», όπως εξηγεί ο Τόμας Κόλγουιλ.
Ετσι, αν κάποιος κατατάξει το γενικό επίπεδο ευτυχίας του σε μια κλίμακα από το μηδέν έως το 10, τότε ένα ορισμένο ποσό επιπλέον χρημάτων θα τον βοηθούσε να ανέλθει, για παράδειγμα, από το έξι στο επτά. Με αυτό τον τρόπο υπολογίζονται οι 515 λίρες που θα δαπανούσε ένας πολίτης αναζητώντας την ευημερία αλλού. Οι ερευνητές, δε, επιμένουν ότι η επαφή με την εν λόγω κληρονομιά επικεντρώνεται κυρίως στην ουσία της ως περιβάλλοντος καθημερινότητας· αυτό που ονομάζουν, όπως προαναφέρθηκε, παθητική επαφή με τα μνημεία του πολιτισμού.
Τα οφέλη της έρευνας για δημόσιο και ιδιωτικό τομέα
«Η έρευνα αναδεικνύει τα απτά οφέλη της πολιτιστικής κληρονομιάς, καταδεικνύοντας την αξία της μέσα από καθημερινές αλληλεπιδράσεις, είτε σκόπιμες είτε τυχαίες. Αυτή η σαφέστερη άρθρωση της αξίας της κληρονομιάς μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τις επενδυτικές αποφάσεις τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα», επισημαίνει ο Τόμας Κόλγουιλ. «Για την κυβέρνηση, η κατανόηση αυτών των οφελών μπορεί να δώσει προτεραιότητα στη χρηματοδότηση για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς στο πλαίσιο ευρύτερων κονδυλίων του προϋπολογισμού, επηρεάζοντας τον τρόπο κατανομής των πόρων μεταξύ των διαφόρων δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών. Για παράδειγμα, η απόδειξη θετικής συσχέτισης μεταξύ της εγγύτητας της πολιτιστικής κληρονομιάς και της ευημερίας της κοινότητας θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αύξηση των δαπανών για τη διατήρησή της. Τα αυξημένα οφέλη θα μπορούσαν να είναι η διαφορά για τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων που αποφασίζουν μεταξύ του ενός ή του άλλου έργου».
Οσον αφορά τον ιδιωτικό τομέα, ο ανώτερος οικονομολόγος του Historic England και επικεφαλής της έρευνας σημειώνει ότι η ποσοτικοποίηση της αποτίμησης της κληρονομιάς από το κοινό μπορεί να καταστήσει ορισμένα ιδιωτικά πρότζεκτ πιο ελκυστικά. Οσοι ασχολούνται με την αγορά ακινήτων, ενδέχεται να ενσωματώσουν στοιχεία κληρονομιάς σε νέες κατασκευές για να βελτιώσουν την αξία και την ελκυστικότητα του κτίσματος, χρησιμοποιώντας τα οφέλη για να προσελκύσουν αγοραστές. Επιπλέον, οι επιχειρήσεις μπορούν να δουν τα οφέλη που παρέχει η κληρονομιά σε περιπτώσεις όπου μια συναλλαγή που βασίζεται αποκλειστικά στην αγορά μπορεί να μην αποδεικνύει όλη την αξία. Για παράδειγμα, οι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι μπορεί να ξοδεύουν περισσότερα, ενισχύοντας έτσι τις τοπικές οικονομίες μέσω υψηλότερων δαπανών».
Η απόδειξη θετικής συσχέτισης μεταξύ της εγγύτητας της πολιτιστικής κληρονομιάς και της ευημερίας της κοινότητας θα μπορούσε να δικαιολογήσει την αύξηση των δαπανών για τη διατήρησή της.
Ο Τόμας Κόλγουιλ θεωρεί, επιπλέον, ότι, δεδομένων των οικονομικών προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι κυβερνήσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη, η αξιοποίηση της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς της γηραιάς ηπείρου αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία για τη βελτίωση της ευημερίας του ατόμου και της κοινότητας. «Αυτή η δυναμική απαιτεί συνεχείς επενδύσεις», μας λέει ο ίδιος. «Τόσο οι υλικές όσο και οι άυλες πτυχές της κληρονομιάς χρειάζονται διατήρηση και ενεργό δέσμευση από τις κοινότητες για να διατηρήσουν τις ιστορίες τους ζωντανές και επίκαιρες. Επιπλέον, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να ενσωματώσουν δημιουργικά την κληρονομιά σε ευρύτερους κοινωνικούς στόχους, όπως η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και η επιδίωξη των στόχων για μηδενικούς ρύπους».
Οι ανασκαφές, το «Πολιτιστικό Μανιφέστο» του NHS και οι βετεράνοι
Ο συνομιλητής μας, όταν ρωτήθηκε εάν υπάρχουν άλλες πτυχές της επαφής με τον πολιτισμό που συμβάλλουν στην ικανοποίηση από τη ζωή, μας παρέπεμψε σε ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες μελέτες, όπως μία του 2015 υπό την εποπτεία καθηγητών του Manchester Metropolitan University, η οποία αξιολόγησε τις επιπτώσεις της αρχαιολογικής ανασκαφής στην ευημερία, διαπιστώνοντας ότι η προσωπική, πρακτική και εθελοντική συμμετοχή στις αρχαιολογικές ανασκαφές έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει θετικά την ευημερία και την προσωπική ευτυχία. Συγκεκριμένα, η σωματικότητα της ανασκαφής και η ενεργός ενασχόληση με τη διαδικασία της αρχαιολογικής ανακάλυψης και μάθησης υποστηρίζουν την ανάπτυξη θετικών προσωπικών ιδιοτήτων, που μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη αίσθηση ευεξίας.
Το βρετανικό ΕΣΥ χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο την «κοινωνική συνταγογράφηση», παραπέμποντας τους πολίτες σε μια σειρά από τοπικές, μη κλινικές υπηρεσίες, όπως ο εθελοντισμός, η ομαδική μάθηση, η κηπουρική και άλλες πολιτιστικές, πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες.
Παράλληλα, ο Τόμας Κόλγουιλ μας παρέπεμψε και στο «Πολιτιστικό Μανιφέστο», που δημοσιοποιήθηκε το 2017, από το Halton Clinical Commissioning Group, το οποίο είναι υπεύθυνο για την παροχή τοπικών υπηρεσιών του βρετανικού ΕΣΥ. Το μανιφέστο, όπως έχει γραφτεί, υποστηρίζει μια νέα προσέγγιση στην υγειονομική περίθαλψη που εστιάζει στην «ευεξία όχι στην ασθένεια» και αντιμετωπίζει «τα βασικά αίτια και όχι μόνο τα συμπτώματα». Υποστηρίζει ότι «το πλαίσιο στο οποίο οι άνθρωποι ζουν είναι ο πιο σημαντικός καθοριστικός παράγοντας του προσδόκιμου ζωής και αυτό απαιτεί μια προσέγγιση πέραν της ιατρικής». Το Πολιτιστικό Μανιφέστο προσδιορίζει συγκεκριμένα την κληρονομιά ως ένα «κρίσιμο πλαίσιο στο οποίο οι άνθρωποι ζουν τη ζωή τους» και υποστηρίζει την «ισχυρή αίσθηση του τόπου, της ύπαρξης και του σκοπού». Γι’ αυτούς τους λόγους, το Halton CCG, μαζί με πολλούς άλλους οργανισμούς, χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο την «κοινωνική συνταγογράφηση», ένα μέσο που επιτρέπει στους γενικούς ιατρούς, νοσηλευτές και άλλους επαγγελματίες πρωτοβάθμιας φροντίδας να παραπέμπουν τους πολίτες σε μια σειρά από τοπικές, μη κλινικές υπηρεσίες, όπως ο εθελοντισμός, η ομαδική μάθηση, η κηπουρική και άλλες πολιτιστικές, πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες.
Τέλος, υπήρξε και case study υπό την ονομασία Operation Nightingale. Πρόκειται για μια στρατιωτική πρωτοβουλία, όπως έχει γραφτεί, που ιδρύθηκε το 2012 «με σκοπό να αξιοποιήσει τόσο τις τεχνικές όσο και τις κοινωνικές πτυχές της αρχαιολογίας πεδίου για την ανάκτηση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων στρατιωτών που τραυματίστηκαν στο Αφγανιστάν και σε άλλες εμπόλεμες ζώνες». Για να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα αυτού του προγράμματος, πραγματοποιήθηκαν ποσοτικές ψυχολογικές αξιολογήσεις με μια ομάδα τραυματισμένων στρατιωτών που επέστρεψαν πρόωρα και απαιτούσαν ψυχολογική αποσυμπίεση μετά την ομαδική δραστηριότητα για συμπτώματα άγχους, κατάθλιψης και τραύματος. Οι εκτιμήσεις διαπίστωσαν ότι οι στρατιώτες ανέφεραν μέση βελτίωση 13%-18% στους αναφερόμενους τομείς.
Κεντρική φωτογραφία: ©Shutterstock