Η «Θητεία», η έκθεση που παρουσιάζεται την περίοδο αυτή στη Roma Gallery, έχει τέτοια πυκνότητα και τέτοια εμβέλεια που αναπόφευκτα σε οδηγεί σε σκέψεις. Οριοθετείται ως φόρος τιμής προς τον πρόωρα χαμένο Στέλιο Φαϊτάκη (1976-2023), αρθρώνεται ως συσπείρωση των ομοτέχνων της γενιάς του και της καλλιτεχνικής ιδιοσυγκρασίας του και εκκινεί από την αρχαία σπορά, το πνευματικό ανάστημα του Φώτη Κόντογλου. Αναφερόμαστε σε όλη εκείνη την ανασκαφή στο θυμικό και στην ανέλκυση εκείνης της ρωμαίικης μνήμης, διακλαδισμένης τα πρόσφατα χρόνια σε συγγενή ιδιώματα νεοβυζαντινά και βυζαντινίζοντα, με εκείνη την ιδιοσυγκρασιακή σύμπλευση μιας νέας αρ νουβό με μια ακούραστη ποπ διάσταση. Αλλά πάντα αντηχεί το ρεύμα μιας άυλης πνευματικότητας, εκείνης της «ελληνικής» διάστασης, φορέα μιας κληρονομιάς και ενός βλέμματος.
«Υπήρξαν ζωγράφοι που με το φευγιό τους επηρέασαν φίλους και συμφοιτητές από τη Σχολή. Τέτοιοι ήταν ο Λευτέρης Ρόρρος, αργότερα ο Πάνος Φειδάκης. Αντίστοιχη περίπτωση είναι ο Στέλιος Φαϊτάκης, που σφραγίζει μια γενιά καλλιτεχνών στην εγχώρια εικαστική σκηνή», μας λέει ο ιστορικός τέχνης Γιώργος Μυλωνάς που επιμελήθηκε τη «Θητεία». H Roma Gallery ανοίγει με την έκθεση έναν δημόσιο διάλογο, όχι μόνο για την τέχνη, αλλά και για ζητήματα διαμεσολάβησης ιδεών, θέματα ταυτότητας και επιβίωσης σε έναν διεθνή περίγυρο με κορεσμό καλλιτεχνικών προτάσεων. Στο θέμα της ταυτότητας στάθηκε και ο ζωγράφος Κώστας Λάβδας, που συμμετέχει στη «Θητεία». Το έργο του δημιουργήθηκε ειδικά για την έκθεση (όπως και του Μανώλη Μπιτσάκη και του Φίκου), έργο με ευθείες αναφορές στις διδαχές της βυζαντινής ζωγραφικής, με θέματα σύγχρονα και εκκοσμικευμένα.
Ο Κώστας Λάβδας και ο Φίκος, δύο καλλιτέχνες με αρκετές συγγένειες, όπως όλοι στη «Θητεία», μιλούν για την επιθυμία και την ανάγκη να χαρτογραφηθεί αυτή η «σχολή» της ζωγραφικής, που δεν είναι μόνο ελληνική, αλλά διεθνής και απαντά σε βασικά ζητήματα δημιουργίας, προσδιορισμού και ταυτότητας. Είναι ένα θέμα βλέμματος, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει. Νωπές είναι οι μνήμες και από τη σημαντική έκθεση για τον Κόντογλου και την επιρροή του στους νεότερους, στο Ιδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή (2022).
Ο Γιώργος Μυλωνάς, που προσκάλεσε τους καλλιτέχνες για να πιάσουν το νήμα από τον Κόντογλου και μέσω του Φαϊτάκη να το οδηγήσουν πιο μακριά, λέει πως η «Θητεία» «δεν έχει να κάνει μόνο με το ανθρώπινο επίπεδο, την πηγαία αντίδραση των δημιουργών που θέλησαν να αφιερώσουν έργο στη μνήμη του. Μιλάει για το αίσθημα μιας καταγωγής, θέλει να δείξει τις ζωγραφικές καταβολές που μεταφέρει η γενιά μου στο σήμερα. Κι εδώ είναι που ο Φαϊτάκης συναντά τον Κόντογλου. Χωρίς καθόλου να το επιδιώξει, είχε σε ζωγραφικό επίπεδο περισσότερες συγγένειες με τον Αϊβαλιώτη παρά με οποιονδήποτε άλλο ζωγράφο. Μπορεί ν’ αναζητούσε νέους εκφραστικούς τρόπους γιατί απευθυνόταν σε διεθνές κοινό, αλλά ήταν “ριζωμένος” στη βυζαντινή τέχνη». Ο Κώστας Λάβδας δηλώνει με χιούμορ αλλά απολύτως σοβαρά πως η γενιά του Φαϊτάκη, η δική τους γενιά, από τα μέσα του ’70 έως τα μέσα του ’80, είναι τα δισέγγονα του Κόντογλου, αν σκεφτούμε ότι μεσολαβούν οι γενιές του Ράλλη Κοψίδη και η ζώσα γενιά του Γιώργου Κόρδη.
Η έκθεση, αφιερωμένη στη μνήμη του ζωγράφου Στέλιου Φαϊτάκη, συσπείρωσε καλλιτέχνες που διερευνούν ένα νεοβυζαντινό ιδίωμα.
Πώς ονομάζεται αυτή η τάση; Είναι νεοβυζαντινή ζωγραφική; Πιθανώς ο όρος να είναι περιοριστικός. Η τάση αυτή παραπέμπει περισσότερο σε μια βυζαντινή, έστω, νέα «αρ νουβό», με ρίζες σε όλες εκείνες τις αναφλέξεις από τον συμβολισμό έως τον εξπρεσιονισμό. Αλλωστε, τα έργα του Νίκου Μόσχου, που συμμετέχει στην έκθεση με έναν κοσμικό Ευαγγελισμό, έχουν αυτόν τον ρωμαλέο ολοδικό του εξπρεσιονισμό. Η Ιωάννα Καφίδα με ένα πολύ ώριμο έργο μάς δίνει μια εξαιρετική σύνθεση ενός λαϊκού εργόχειρου με ενθέσεις σαν μεσαιωνικό βιβλίο. Ο Φώτης Βάρθης, ως συνεχιστής μιας θαυμαστής παράδοσης ξυλογραφίας και χαρακτικής, σμιλεύει μια μορφή πάνω σε ξύλο-μήτρα του Τάσσου. Η Georgia Fambris προχωράει δικές της εκδοχές ιερότητας, σύγκρουσης και γκροτέσκ ψευδαισθητικών αναφορών. Ο Μανώλης Μπιτσάκης μάς δίνει έναν πυκνό «Αρχάγγελο» σαν παλίμψηστο.
Επαναδιατύπωση
Στέκεσαι σε αυτήν την αίθουσα και βλέπεις τους σύγχρονους δημιουργούς δίπλα σε έργα του Κόντογλου. Από τη συλλογή του Διονύση Φωτόπουλου, βλέπουμε τον «Λουίζο Μαρότο». Κοντά και μια αυτοπροσωπογραφία του Κόντογλου, προσφορά των απογόνων του. Και ο Φαϊτάκης, που γέννησε με την απουσία του αυτή τη δυναμική επαναδιατύπωση μιας καλλιτεχνικής ορμής, είναι παρών με το πυκνό, εκκοσμικευμένο «θρησκευτικό» έργο μιας ψυχικής ανταρσίας.
«Να τολμήσω κι αυτό», καταλήγει ο Γιώργος Μυλωνάς. «Αν ο Στέλιος Φαΐτάκης δεν είχε τη στενοκεφαλιά του Κόντογλου, αν δεν χάραζε τον δρόμο του συγκρουόμενος ακόμη και με την αγορά της τέχνης, δεν θα έβγαζε με αξιώσεις την ελληνική ζωγραφική στη διεθνή σκηνή. Κι αυτό του το οφείλουν οι ζωγράφοι της γενιάς του, αλλά και οι νεότεροι. Ο Φαϊτάκης φανέρωσε πάλι τον Πέδρο Καζάς».
