Υπήρξαν δεινοί διαπραγματευτές με επιτυχημένες συμφωνίες και πρόσβαση σε μεγάλα κοιτάσματα πετρελαίου. Η τέχνη υπήρξε ακόμη ένα κοινό τους πάθος. Ενα μέρος του «μαύρου χρυσού» που πέρασε από τα χέρια τους επενδύθηκε σε έργα τέχνης. Οι συλλογές τους φυλάσσονται στα μουσεία που δημιούργησαν και φέρουν το όνομά τους. Ηταν οι εποχές που το πετρέλαιο εθεωρείτο «ευλογία»… όχι αναγκαίο κακό. Αλλωστε, με αυτό κινήθηκαν αυτοκίνητα, αεροπλάνα, τρένα, και κερδήθηκαν πόλεμοι. Τέλος, έχουν κοινό βιογράφο τον Ralph Hewins. Ο Daniel Yergin, στο βιβλίο του «The prize» (1991) που κέρδισε βραβείο Πούλιτζερ, τους θεωρεί «κορυφαίους παίκτες του πετρελαίου».
Καλούστ Γκιουλμπενκιάν
Οι σπουδές
Ο αρμενικής καταγωγής Καλούστ τελείωσε το σχολείο στην Κωνσταντινούπολη, συνέχισε με σπουδές σε Μασσαλία και Λονδίνο και έλαβε πτυχίο μηχανικού πετρελαίου από το King’s College. Το 1920 έγινε Βρετανός υπήκοος. Μέσα από δύο Παγκόσμιους Πολέμους, ο εκκεντρικός «κύριος 5%» («Mr Five Per Cent»), όπως τον αποκαλούσαν, ανέλαβε ρόλο διαπραγματευτή και έπεισε τους «βαρώνους» του πετρελαίου ότι είναι αμερόληπτος μεσάζων. Υπήρξε «νονός» των πετρελαίων του Ιράκ και ίσως ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο όταν πέθανε το 1955, παρότι επισήμως ο τίτλος ανήκει στον Γκετί στην ίδια περίοδο. Αντίθετα με τον Γκετί, τα έργα και οι ημέρες του Γκιουλμπενκιάν δεν έγιναν ευρέως γνωστά. Σήμερα το όνομά του συνδέεται με το φιλανθρωπικό ίδρυμα και το μουσείο του στη Λισσαβώνα.
Ο Γκιουλμπενκιάν γνώριζε, όσο κανείς άλλος, τα κοιτάσματα της Μέσης Ανατολής και κατάφερνε να συνάπτει συμφωνίες μεταξύ πλευρών που εθεωρείτο αδύνατον να συμφωνήσουν προηγουμένως.
Υπήρξε οικονομικός σύμβουλος της τουρκικής κυβέρνησης και μέτοχος στην τουρκική Εθνική Τράπεζα. Αρχικά «τα βρήκε» με τους Γερμανούς, αλλά ευχαρίστως θα έπαιζε και με τους Βρετανούς αν του εξασφάλιζαν το περίφημο 5% που κρατούσε στο τέλος κάθε συμφωνίας. Λίγοι ξέφευγαν από τα πλοκάμια του. Σαν μια αράχνη στο επίκεντρο της αναδυόμενης διεθνούς πετρελαϊκής βιομηχανίας και του τραπεζικού συστήματος, κράτησε σε «ομηρία» αυτοκρατορίες και πολυεθνικές εταιρείες πάνω από πενήντα χρόνια!
Το 1912 η Εθνική Τράπεζα της Τουρκίας ίδρυσε την Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίου (TPC) με μετόχους τους Royal Dutch-Shell, Deutsche Bank και Γκιουλμπενκιάν! Το 1914, ο Γκιουλμπενκιάν μείωσε το μερίδιό του, από 15% σε 5%, προκειμένου να «χωρέσει» στο σχήμα και η Anglo-Persian (σημερινή BP), ανταγωνίστρια της Royal Dutch-Shell.
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έβαλε τέλος στην αγγλογερμανική συνεργασία στη Μεσοποταμία και εγκαινίασε μια νέα εποχή ανακατατάξεων στη Μέση Ανατολή. Το μερίδιο της Deutsche Bank μεταφέρθηκε στη γαλλική Compagnie Française des Pétroles (CFP), σημερινή Total. Βρετανία και Γαλλία, με τη μυστική συμφωνία Sykes-Picot, μοίρασαν μεταξύ τους την περιοχή.
Mε τη «συμφωνία της Κόκκινης Γραμμής» (1928), μπήκε και η Αμερική στο παιχνίδι. Ο Γκιουλμπενκιάν κατάφερε την ομαλή σύγκλιση των μεγάλων δυνάμεων κρατώντας και πάλι το 5%. Εταιρείες που γνωρίζουμε σήμερα ως BP, ExxonMobil, Total και Royal Dutch-Shell ενώθηκαν για τον έλεγχο των πετρελαίων υπό τον όρο ότι κανένας δεν θα ενεργούσε χωρίς τη συγκατάθεση των υπολοίπων.
Κηρύχθηκε «ξένος εχθρός» από τη βρετανική κυβέρνηση στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επειδή ακολούθησε τη γαλλική κυβέρνηση στο Βισί. Ηταν το αρχέτυπο του «πολίτη από το πουθενά», τύπος σκιώδης που τραβούσε τα νήματα από πίσω. «Οι φιλίες στον χώρο του πετρελαίου είναι ολισθηρές», έλεγε. Απέφευγε με επιμέλεια τον Τύπο.
Ιδιωτική ζωή
Η ιδιωτική του ζωή ήταν εξίσου λαβυρινθώδης με την επαγγελματική. Εμφανιζόταν ως υπερασπιστής των «ηθικών αξιών», αλλά δεν δίσταζε να χρησιμοποιεί ακόμη και τη γοητεία της οικοδέσποινας συζύγου του για να προωθεί τα επιχειρηματικά του συμφέροντα… αναφέρει στο βιβλίο του «Mr Five Per Cent: The many lives of Calouste Gulbenkian, the world’s richest man» ο Jonathan Conlin (2019).
Για την αγάπη μιας Ρωσίδας πριγκίπισσας, πρώην συζύγου στρατηγού του τσάρου, συγκρούστηκε με τον Henri Deterding, της Royal Dutch-Shell.
Θέλοντας να ξεπεράσει σε ηλικία τον παππού του, ο οποίος πέθανε στα 106, χρησιμοποιούσε δύο ομάδες γιατρών για να ελέγχουν η μία τις διαγνώσεις της άλλης. Στο Παρίσι, κοιμόταν στο Ritz με νεαρές ερωμένες για συχνό «αναζωογονητικό σεξ»… καθ’ υπόδειξιν γιατρού του. Πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του σε ξενοδοχεία και πέθανε στο ξενοδοχείο Aviz στη Λισσαβώνα. Αποκλήρωσε τον γιο του Νουμπάρ για τον άσωτο βίο του.
Αγαλμα του Καλούστ Γκιουλμπενκιάν στην είσοδο του ομώνυμου μουσείου στη Λισσαβώνα της Πορτογαλίας. Φωτ. SHUTTERSTOCK
Συλλογές έργων τέχνης
Η συλλογή έργων τέχνης ήταν από τα λίγα πάθη του Γκιουλμπενκιάν. Τα αποκαλούσε «παιδιά του» και «αγαπητούς φίλους». Το 1903 πήρε μαθήματα τέχνης στο Λούβρο από την Camille Benoît. Η συλλογή του περιλαμβάνει έργα από την αρχαιότητα (Αίγυπτο, Ελλάδα, Βαβυλωνία, Αρμενία, Περσία, Ευρώπη, Ιαπωνία, Τουρκία) έως τον εικοστό αιώνα (αρκετούς Ρέμπραντ, δύο γλυπτά του Houdon: έναν Απόλλωνα και μία Αρτεμη που ανήκε στην Αικατερίνη της Ρωσίας την οποία απέκτησε το 1930 μαζί με άλλους θησαυρούς που του πούλησε ο Στάλιν από το Μουσείο Ερμιτάζ, και μια μοναδική συλλογή με έργα του Λαλίκ).
Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, η κόρη του Ρίτα και ο σύζυγός της παρέμειναν στο μάνσιον Γκιουλμπενκιάν στο Παρίσι, με ιρανική διπλωματική κάλυψη, να προστατεύουν τη συλλογή του.
Αποξενωμένος από τους Αγγλους, δεν άφησε τη συλλογή του στην Εθνική Πινακοθήκη στο Λονδίνο όπως σχεδίαζε, αλλά στη Λισσαβώνα. Το εκεί μουσείο του χρηματοδοτείται από το Ιδρυμα Γκιουλμπενκιάν, ένα από τα μεγαλύτερα φιλανθρωπικά ιδρύματα στον κόσμο.
Ζαν Πολ Γκετί
Είχε το άγγιγμα του Μίδα
Σπούδασε στα καλύτερα κολέγια της Καλιφόρνιας και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αποφοιτώντας, το 1914, είχε καλή γνώση των οικονομικών και της γεωλογίας πετρελαίου, ενώ μιλούσε πολλές ξένες γλώσσες.
Από νωρίς επένδυσε χρήματα, που του δάνεισε ο πατέρας του, σε παραχωρήσεις πετρελαίων στην Αμερική με επιτυχίες που θύμιζαν «άγγιγμα του Μίδα» ακόμη και στη διάρκεια της Μεγάλης Υφεσης.
Ο Γκετί αμφισβήτησε το παγκόσμιο μονοπώλιο των επτά αδελφών «βάζοντας για τα καλά πόδι» σε παραχώρηση της Σαουδικής Αραβίας στην Ουδέτερη Ζώνη. Εστειλε πρώτα για διαπραγματεύσεις τον Πολ Γουόλτον, έναν έμπειρο γεωλόγο με σπουδές στο MIT, που εντόπισε επιφανειακά μια πετρελαιοπιθανή δομή. Πέρασαν πέντε χρόνια αποτυχημένων ερευνών ώσπου, το 1953, βρέθηκε πετρέλαιο εκεί όπου είχε υποδείξει αρχικά ο Γουόλτον. «Κολοσσιαία ανακάλυψη!» έγραψε το Fortune. Ο Γκετί αναδείχτηκε ο πλουσιότερος άνθρωπος στην Αμερική, δισεκατομμυριούχος και πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο στη συνέχεια!
Ιδιωτική ζωή
Ο Γκετί υπήρξε εκκεντρικό και ανασφαλές άτομο. Με μια λιτανεία από πέντε αποτυχημένους γάμους έφτασε στο τελευταίο διαζύγιο το 1958. Εκτοτε δεν ξαναπαντρεύτηκε.
Με σταθερό ρεπερτόριο ερωμένων, μεταξύ των οποίων και ηθοποιοί του Χόλιγουντ, περνούσε μια πολυκύμαντη ερωτική ζωή. Βέβαια, όταν σκεφτόταν το πετρέλαιο δεν σκεφτόταν τις γυναίκες… δήλωσε σε μία από τις συζύγους, όπως και: «Ενας άντρας είναι επιχειρηματικά αποτυχημένος εάν αφήσει την οικογένεια να παρεμβαίνει στις δουλειές του».
Η υγεία τον απασχολούσε πολύ. Ετρωγε μόνο υγιεινές τροφές, μασούσε την κάθε μπουκιά 33 φορές, περπατούσε καθημερινά δύο μίλια και γυμναζόταν με βαράκια. Η τσιγκουνιά του υπήρξε παροιμιώδης: Ενδεικτική μια λίστα του με έσοδα σε χιλιάδες ή εκατομμύρια δολάρια και έξοδα όπως… αγορά εφημερίδας, εισιτήριο λεωφορείου («θείος Σκρουτζ»!).
Μια σύζυγος τον μίσησε γιατί γκρίνιαζε όταν εκείνη ξόδευε πολλά χρήματα για τη θεραπεία του 12χρονου παιδιού τους που έπασχε από καρκίνο και ούτε καν παρευρέθη στην κηδεία του.
Το 1959 μετακόμισε στο Sutton Place στο Λονδίνο, που έγινε διάσημο όταν εγκατέστησε τηλέφωνο με κερματοδέκτη… για να μην αισθάνονται οι επισκέπτες του ότι τον επιβαρύνουν.
Το 1973 αρνήθηκε να πληρώσει 17 εκατομμύρια δολάρια σε απαγωγείς που κρατούσαν τον εγγονό του στη Ρώμη. Ο συμβιβασμός επήλθε όταν οι απαγωγείς έκοψαν το αυτί του νεαρού… Η ταινία του Ρίντλεϊ Σκοτ (2017) «All the Money in the World» και μια σειρά του 2018 στο κανάλι FX στην Αμερική πραγματεύονται αυτό το γεγονός.
Συλλογές έργων τέχνης
Ξεκινώντας στη δεκαετία του 1930, ο Γκετί συγκέντρωνε έργα Ρέμπραντ, Μονέ σε μια εντυπωσιακή συλλογή έργων δυτικής τέχνης που, μαζί με σπουδαίες ελληνικές και ρωμαϊκές αρχαιότητες, στεγάζονται στο Μουσείο Γκετί που ιδρύθηκε το 1953 στην Καλιφόρνια μέσω ενός trust αξίας δέκα δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Με ενέργειες των ελληνικών αρχών, ένα ταφικό στεφάνι 2.500 ετών και ένα άγαλμα κόρης του 6ου π.Χ. αιώνα, που ήταν στην κατοχή του μουσείου έχοντας βγει παράνομα από τη χώρα, επιστράφηκαν και βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Το 2006, το μουσείο δεσμεύθηκε να επιστρέψει στην Ελλάδα μια στήλη και ένα μαρμάρινο ανάγλυφο από το νησί της Θάσου, αναφέρει άρθρο των New York Times, χωρίς να διευκρινίζει εάν τελικά επαναπατρίστηκαν ή βρίσκονται ακόμη εκεί υπό ειδικό καθεστώς. Σε άλλη περίπτωση, το μουσείο επέστρεψε στην Ελλάδα μια Καινή Διαθήκη του 12ου αιώνα.
Με τον θάνατο του ιδρυτή του το κληροδότημα από το trust ενίσχυσε το μουσείο με ινστιτούτα ερευνών για την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, την Ιστορία και την εκπαίδευση στις τέχνες.
«…Είναι σχεδόν αδύνατο να ενδιαφερθεί κάποιος για έργα τέχνης, εκτός εάν γνωρίζει κάτι για αυτά», έλεγε ο Γκετί, το 1965.
Το μέλλον ανήκει στην Γκρέτα
Το γεγονός ότι με χρήματα των πετρελαίων του περασμένου αιώνα δημιουργήθηκαν τα δύο αυτά πολύ σημαντικά μουσεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα δεν φαίνεται να ενοχλεί κανέναν.
Αντιθέτως, οι σύγχρονες μεγάλες πετρελαϊκές συχνά αντιμετωπίζουν άρνηση στην αποδοχή δωρεών από πολλά μουσεία και πανεπιστήμια εξαιτίας της αντίθεσης των πολιτών σε δωρητές που ρυπαίνουν τον πλανήτη. Τα Ιδρύματα Γκετί και Γκιουλμπενκιάν αναγνωρίζουν τις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής. Το Ιδρυμα Γκετί φιλοξενεί συζητήσεις για τις επιπτώσεις της στην πολιτιστική κληρονομιά.
Τα επόμενα δέκα χρόνια, το Getty Trust θα δαπανήσει 100 εκατομμύρια δολάρια, σε όλο τον κόσμο, για την προστασία των αρχαιολογικών χώρων από την κλιματική αλλαγή και άλλες βίαιες αιτίες.
Η πρωτοβουλία «Ancient Worlds Now: a Future for the Past,» περιλαμβάνει και ένα ταξιδιωτικό σεμινάριο τέχνης και αρχιτεκτονικής στην αρχαία Θράκη.
Το Ιδρυμα Γκιουλμπενκιάν μόλις πρόσφατα ενίσχυσε την περιβαλλοντική εκστρατεία της μικρής ακτιβίστριας Γκρέτα Τούνμπεργκ με ένα εκατομμύριο ευρώ.