Το Ετος Δομήνικου Θεοτοκόπουλου έληξε. Για λίγες ακόμα βδομάδες οι εκθέσεις της Αθήνας θα παραμείνουν ανοιχτές. Βέβαια, απ’ ό,τι διαβάζουμε στις εφημερίδες, εκκρεμεί ακόμα μία έκθεση που θα ανοίξει στους χώρους της Εθνικής Πινακοθήκης στο Γουδί, μέσα στο 2015 πλέον, όπου θα εκτεθούν σε ψηφιακή μορφή μερικά έργα μεγάλων διαστάσεων του καλλιτέχνη. Λίγες παρατηρήσεις πάνω στο τι έγινε το 2014 ίσως είναι παρ’ όλα αυτά χρήσιμες.
Ο Κρητικός ζωγράφος τιμήθηκε στην Ελλάδα με περισσότερες εκδηλώσεις: το βασικό γεγονός αποτέλεσαν οι μικρές θεματικές εκθέσεις που διοργανώθηκαν εν μέσω κρίσης με ελάχιστα μέσα. Καλό θα ήταν να γίνει επισήμως γνωστό το πόσο κόστισε η κάθε μία.
Το φιλότεχνο κοινό της Αθήνας μπορούσε και μπορεί ακόμη να δει 11 σημαντικά έργα του ζωγράφου: στο Βυζαντινό Μουσείο τα τρία που όλοι πιστεύουν ότι ζωγραφίστηκαν στην Κρήτη πριν από την αναχώρησή του για τη Βενετία («Ο Λουκάς ζωγραφίζει την βρεφοκρατούσα Παναγία» και «Η Προσκύνηση των Μάγων» του Μουσείου Μπενάκη, καθώς και η «Κοίμηση της Θεοτόκου» της Ερμούπολης)· τέσσερα της ιταλικής περιόδου στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς (την «Αποψη του Ορους και της Μονής Σινά» και τη «Βάπτιση του Χριστού» που φυλάσσονται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, την «Προσκύνηση των ποιμένων» που μεταφέρθηκε από το Kingston, Ontario, το εκπληκτικής δύναμης «Παιδί που φυσάει ένα δαυλί για να ανάψει ένα κερί» του Μουσείου Capodimonte της Νεάπολης), καθώς και την «Ταφή του Χριστού» της Εθνικής Πινακοθήκης στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Τέλος, τρεις εντυπωσιακές προσωπογραφίες της ισπανικής περιόδου (του «Ροντρίγκο ντε λα Φουέντε» και του «Χερόνιμο ντε Θεβάγιος» που δάνεισε το Μουσείο του Πράδο της Μαδρίτης, όπως και του «Αντόνιο ντε Κοβαρούμπιας» του Μουσείου Γκρέκο στο Τολέδο) μπορούν οι επισκέπτες να δουν στο Μπενάκη της οδού Κουμπάρη.
Τα παραπάνω έργα εκτίθενται μαζί με πολλά άλλα αντικείμενα: εικόνες σημαντικών (Κλόντζας, Μπαθάς, Λαμπάρδος, Θεοφάνης ο Κρης, Δαμασκηνός) και λιγότερο γνωστών ή άγνωστων αγιογράφων, πίνακες ζωγραφικής, χαρακτικά, σχέδια, βιβλία, φωτογραφικές αναπαραγωγές και χειρόγραφα ως συγκριτικό υλικό ή πολύτιμα τεκμήρια της ζωής του ζωγράφου που διέσχισε τη Μεσόγειο απ’ τα ανατολικά στα δυτικά. Οπως είναι γνωστό, ύστερα από πολύχρονη παραμονή στη Βενετία και στη Ρώμη, έζησε 36 χρόνια στο Τολέδο.
Με την έκθεση της οδού Κουμπάρη ερχόμαστε για πρώτη φορά σε επαφή με τον κύκλο των συμπατριωτών του στο Τολέδο, κωδικογράφους και καθηγητές αρχαίων ελληνικών ή απλούς ανθρώπους, που προσπαθούσαν να αποσπάσουν την άδεια για να συγκεντρώσουν με εράνους τα λύτρα για την απελευθέρωση συγγενών τους που ήταν αιχμάλωτοι των Οθωμανών. Μέλη του εργαστηρίου του ζωγράφου, ο αδελφός του Μανούσος και ο ίδιος ο Δομήνικος, συμμετείχαν σ’ αυτή την προσπάθεια.
Για ό,τι αφορά προσωπικά τον Θεοτοκόπουλο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν μερικά από τα πρωτότυπα έγγραφα που εκτίθενται: το συμφωνητικό για την «Ταφή του κόμη Οργκάθ», για το τι έπρεπε επακριβώς να ζωγραφίσει· οι τρεις κώδικες από τη «Βιβλιοθήκη» του Πατριάρχη Φωτίου, που αντέγραψε ο Αντώνιος Καλωσυνάς, από το Ροτάσι της Κρήτης, για τον ελληνιστή Αντόνιο ντε Κοβαρούμπιας, προσωπικό φίλο του Δομήνικου· η απογραφή της περιουσίας του Πέδρο Λάσο ντε λα Βέγκα όπου αναφέρεται η «Προσωπογραφία του Μεγάλου Ιεροεξεταστή Φερνάντο Νίνιο ντε Γκεβάρα» καθώς και ο «Λαοκόων»· η εξουσιοδότηση του Δομήνικου στον γιο του Χόρχε Μανουέλ, επτά ημέρες πριν πεθάνει, να συντάξει διαθήκη αντ’ αυτού. Στην πράξη εξουσιοδότησης παρευρέθησαν ως μάρτυρες δύο Ελληνες: ο Διογένης Παραμονάρης από το Λεοντάρι Αρκαδίας, ο οποίος το 1617-1618 δίδαξε αρχαία ελληνικά στο Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκας, και ο Κωνσταντίνος Φωκάς, μόνιμος κάτοικος Τολέδου, αγνώστων λοιπών στοιχείων.
Δύο συνέδρια
Πρέπει να αναφερθούν ξεχωριστά τα δύο επιστημονικά συνέδρια που διοργανώθηκαν: ένα τον Ιούνιο από την Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης με τη συμβολή του Δήμου Ηρακλείου (El Greco: the Cretan Years) και ένα στο Μουσείο Μπενάκη τον Νοέμβριο (El Greco: from Crete to Venice, to Rome, to Toledo). Πρόκειται για δύο σημαντικά γεγονότα, η ουσιαστική επιστημονική συμβολή της Ελλάδας στην επέτειο. Να αναφερθεί επίσης η σειρά ομιλιών που διοργανώθηκε από το Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 24 Νοεμβρίου αλλά και η έκδοση αναμνηστικών γραμματοσήμων από τα Ελληνικά Ταχυδρομεία.
Στο εξωτερικό οι εκδηλώσεις ήταν πολλές. Πρωτοστάτησε η Ισπανία με τέσσερις εκθέσεις που συνοδεύτηκαν από εξαιρετικούς επιστημονικούς καταλόγους (Ο Ελληνας του Τολέδου και Ελ Γκρέκο: τέχνη και επάγγελμα στο Τολέδο, καθώς και Ο Γκρέκο και η μοντέρνα τέχνη και Η βιβλιοθήκη του Γκρέκο στο Πράδο, στη Μαδρίτη). Το «Ιδρυμα El Greco 2014» διοργάνωσε τον Μάιο διεθνές συνέδριο στην πρωτεύουσα της Ισπανίας σε συνεργασία με το Μουσείο Thyssen, ενώ τον Οκτώβριο στο Τολέδο στο πλαίσιο του 20ού Συνεδρίου των Ισπανών Ιστορικών Τέχνης περισσότερες συνεδρίες αφιερώθηκαν στον Ελληνα ζωγράφο.
Πολλές ήταν οι εκδηλώσεις, ημερίδες, συνέδρια και εκθέσεις που έλαβαν χώρα στην υπόλοιπη Ευρώπη και στην αμερικανική ήπειρο. Να αναφέρω απλώς τις εκθέσεις και τις ημερίδες σε Ουάσιγκτον, Οττάβα, Νέα Υόρκη, Μόναχο, Φιλαδέλφεια, Βαρσοβία, Μπουένος Αϊρες και Παρίσι, που επιβεβαιώνουν ότι ο Ελληνας ζωγράφος έχει πλέον αναγνωριστεί σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο ως ξεχωριστή παρουσία στον χώρο των εικαστικών τεχνών των Νεότερων Χρόνων.
Ανακαλύπτοντας άγνωστες πτυχές της δημιουργίας του
Οσο σχετική και να είναι η λέξη, θα μπορούσε ίσως να ειπωθεί πως εκείνο που χαρακτηρίζει κάθε «μεγάλο» εικαστικό δημιουργό, λογοτέχνη ή μουσικό είναι το γεγονός πως είναι «ανεξάντλητος». Οσο περισσότερο μελετάμε και γνωρίζουμε το έργο του τόσο ανακαλύπτουμε άγνωστες πτυχές της δημιουργίας του. Πράγματα γνωστά, που θεωρούνταν μέχρι πρότινος δεδομένα, επανερμηνεύονται. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, αν λάβουμε υπόψη μας τις ανακατατάξεις και τις επανεκτιμήσεις της έρευνας των τελευταίων 70 χρόνων, ανήκει αναμφισβήτητα σ’ αυτή την κατηγορία.
Τι αλλάζει μέσα στον χρόνο και γιατί; Το 1914, στην επέτειο των 300 χρόνων από τον θάνατο του ζωγράφου, στην Ελλάδα δημοσιεύτηκαν 3-4 άρθρα στον περιοδικό Τύπο. Η έννοια της «πολιτιστικής κληρονομιάς» έχει από τότε διευρυνθεί με την ουσιαστική ένταξη των Νεότερων Χρόνων στο στείρο σχήμα Αρχαιότητα – Βυζάντιο. Η «πολιτιστική βιομηχανία» έχει πάρει κι αυτή τον δρόμο της τα τελευταία 70 χρόνια. Τέλος, η ανακάλυψη των ιδιόχειρων σημειώσεων του Ελληνα του Τολέδου στο περιθώριο του αντιτύπου των «Δέκα Βιβλίων περί Αρχιτεκτονικής» του Βιτρούβιου και σε εκείνο των «Βίων» του Βαζάρι επέτρεψε να διαμορφωθεί μια πιο αντικειμενική εικόνα της σχέσης του με τη χώρα καταγωγής του.
* Ο Ν. Χατζηνικολάου είναι ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στην Κρήτη, επιμελήθηκε τις θεματικές εκθέσεις για τα 400 χρόνια από τον θάνατο του Θεοτοκόπουλου.