BRANCO MILANOVIC
Capitalism, Alone: The Future of the System That Rules the World
εκδ. Harvard University Press, σελ. 287
Tο νέο βιβλίο του καθηγητή Οικονομικών στο City University της Νέας Υόρκης, Μπράνκο Μιλάνοβιτς.
«Είμαστε όλοι καπιταλιστές»; Αυτό είναι το βασικότερο ερώτημα που προσπαθεί να απαντήσει στο νέο του βιβλίο ο καθηγητής Οικονομικών στο City University της Νέας Υόρκης και πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας, Μπράνκο Μιλάνοβιτς.
Βεβαίως, ο Μιλάνοβιτς κάθε άλλο παρά απολογητής του παγκόσμιου καπιταλισμού είναι, έχοντας αναλύσει –μέσω της διάσημης «καμπύλης των ελεφάντων», όπως την αποκαλεί– την κατάσταση της παγκόσμιας ανισότητας στο σημαντικό του έργο «Global Inequality: A New Approach for the Age of Globalization» (2016). Στο νέο, λοιπόν, βιβλίο του συνεχίζει την ανάλυσή του για την εξέλιξη των ανισοτήτων, σκιαγραφώντας τα πιθανά σενάρια τόσο για το μέλλον των ανισοτήτων όσο και της πορείας του καπιταλισμού γενικότερα.
Σημείο αφετηρίας του προβληματισμού του είναι δύο κρίσιμης σημασίας αναδιατάξεις που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες, στο πλαίσιο της «υπερπαγκοσμιοποίησης»: Πρώτον, για πρώτη φορά παγκοσμίως κυριαρχεί ένα ενιαίο κοινωνικοοικονομικό σύστημα – ο καπιταλισμός.
Δεύτερον, εντοπίζεται μια επανεξισορρόπηση της οικονομικής ισχύος μεταξύ των δυτικών βιομηχανικών χωρών και της Ασίας. Βεβαίως, ο Μιλάνοβιτς θεωρεί ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός, αν και εξασφαλίζει σημαντικά επίπεδα ευημερίας για τις κοινωνίες, δεν προσφέρει καμία εγγύηση σταθερότητας για το μέλλον του παγκόσμιου κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Για τον συγγραφέα, η οικονομική πρόοδος της Κίνας, σε συνδυασμό μάλιστα με τις παγιωμένες ανισότητες στις δυτικές κοινωνίες και την άνοδο του λαϊκισμού, αμφισβητούν ευθέως την αυτάρεσκη σιγουριά της Δύσης περί της αιτιώδους συνάφειας της φιλελεύθερης δημοκρατίας με την οικονομική ανάπτυξη.
Η κριτική θέση που υιοθετεί ο Μιλάνοβιτς εκκινεί από τη διάκριση που πραγματοποιεί μεταξύ του «αξιοκρατικού καπιταλισμού» των δυτικών οικονομιών και του «πολιτικού καπιταλισμού» των ασιατικών, κατά βάση, οικονομιών. Καθένας από τους δύο αυτούς τύπους καπιταλισμού διαθέτει τόσο θετικά όσο και αρνητικά στοιχεία τα οποία εξετάζονται στη βάση δύο κριτηρίων: πρώτον, του τρόπου με τον οποίο επηρεάζουν την παραγωγή και τη διανομή του εισοδήματος και δεύτερον, του κατά πόσον ευνοούν την κοινωνική κινητικότητα.
Στον φιλελεύθερο αξιοκρατικό καπιταλισμό, η συνύπαρξη της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου ευνοεί την κοινωνική κινητικότητα και την καινοτομία στην παραγωγική διαδικασία. Εντούτοις, ο φιλελεύθερος καπιταλισμός του 21ου αιώνα, σημειώνει ο Μιλάνοβιτς, διαφέρει σημαντικά σε σχέση με τον κλασικό καπιταλισμό του 19ου αιώνα – πολλώ δε μάλλον από τις μεταπολεμικές σοσιαλδημοκρατικές οικονομίες. Οι βασικές διαφορές τους αφορούν κυρίως τη σημαντική αύξηση των εισοδηματικών και περιουσιοκρατικών ανισοτήτων που οδηγούν στις μέρες μας στην κοινωνική πόλωση και την όξυνση της ανισοκατανομής της πολιτικής επιρροής. Ο βασικότερος παράγοντας για τα παραπάνω είναι η «ομοπλουτία». Ο νεολογισμός που κατασκευάζει ο Μιλάνοβιτς επιδιώκει να αποτυπώσει τη νέα «κανονικότητα» της αύξησης του αριθμού των ατόμων που διαθέτουν, ταυτοχρόνως, υψηλό εισόδημα τόσο από την εργασία όσο και από το κεφάλαιο. Αντίθετα, στον κλασικό καπιταλισμό και στις σοσιαλδημοκρατικές οικονομίες του παρελθόντος υπήρχε πολύ χαμηλή έως ανύπαρκτη συσχέτιση μεταξύ του ύψους των δύο κατηγοριών εισοδήματος.
Ο «πολιτικός καπιταλισμός» από τη δική του πλευρά έρχεται να αμφισβητήσει την εδραιωμένη αντίληψη ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία αποτελεί το μοναδικό μονοπάτι για την οικονομική πρόοδο. Τα βασικά χαρακτηριστικά των χωρών με πολιτικό (ή και αυταρχικό) καπιταλισμό είναι: α)
Μια αποδοτική κρατική γραφειοκρατία η οποία θέτει το πλαίσιο για την ταχεία οικονομική ανάπτυξη, β) η απουσία δεσμευτικών κανόνων δικαίου ή αλλιώς η επιλεκτική εφαρμογή τους για την καταστολή των δικαιωμάτων των πάσης φύσεως αντιφρονούντων και γ) τα δύο παραπάνω στοιχεία που επιτρέπουν στην πολιτική ελίτ και την κυβέρνηση να απολαμβάνουν αυξημένα περιθώρια αυτονομίας είτε από την παρέμβαση των πολιτών είτε από τον έλεγχο της δικαστικής ή της νομοθετικής εξουσίας, είτε από τα μέσα ενημέρωσης.
Tα δύο σενάρια
Τέλος, ο Μιλάνοβιτς σκιαγραφεί δύο σενάρια για το μέλλον του καπιταλισμού. Στο πρώτο, πιστεύει πως –με βάση τα έως τώρα δεδομένα– η σύγκλιση των ασιατικών οικονομιών με τη Δύση θα επιτευχθεί σίγουρα τις επόμενες δύο με τρεις δεκαετίες. Το βασικό στοίχημα όμως για τη μείωση των παγκόσμιων ανισοτήτων είναι η οικονομική ανάπτυξη της Αφρικής, μέσω της σύνδεσής της με τις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας. Εάν αποτύχει η αφρικανική ήπειρος να κλείσει την ψαλίδα, τότε είναι πολύ πιθανό ένα σενάριο στο οποίο η υφιστάμενη τάση μείωσης των παγκόσμιων ανισοτήτων (ανάμεσα στα κράτη) να αντιστραφεί. Γι’ αυτόν τον λόγο θεωρεί απολύτως δικαιολογημένα ότι η οικονομική πρόοδος της Κίνας και της Ινδίας δεν θα ωφελήσει αποκλειστικά τους πληθυσμούς των δύο αυτών χωρών. Θα ευνοήσει ακόμα την παγκόσμια μεσαία τάξη και κυρίως, θα δράσει θετικά για την ανάπτυξη της Αφρικής, γεγονός που με τη σειρά του θα λειτουργήσει ευεργετικά στη μείωση των μεταναστευτικών ροών προς την Ευρώπη.
Καταληκτικά, για τον Μιλάνοβιτς το μέλλον της πορείας του καπιταλισμού θα κριθεί, πρώτον, από το κατά πόσον θα περιοριστεί η συγκέντρωση του πλούτου και του εισοδήματος και, δεύτερον, από το κατά πόσον θα μειωθούν οι διαγενεακές ανισότητες. Εάν δεν ληφθούν μέτρα που να διασφαλίσουν τους παραπάνω στόχους, τότε προβλέπει μια νέα πορεία σύγκλισης του πολιτικού με τον φιλελεύθερο καπιταλισμό προς τον «πλουτοκρατικό καπιταλισμό». Βασικό γνώρισμα του «νέου» αυτού τύπου καπιταλισμού θα είναι η ενοποίηση της πολιτικής με την οικονομική ελίτ. Οσο για τις κοινωνικές συνέπειες μιας τέτοιας σύγκλισης; Μια ματιά στα αποτελέσματα των τελευταίων εκλογών στη Μεγάλη Βρετανία είναι ίσως ενδεικτικά των όσων συνεπάγεται ο επί θύραις πλουτοκρατικός καπιταλισμός…
* Ο κ. Θανάσης Κολλιόπουλος είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου της Αθήνας.