ΠΑΥΛΟΣ Ν. ΤΖΕΡΜΙΑΣ
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η πολυτάραχη εποχή του
εκδ. Ι. Σιδέρης, 2014, σελ. 683
O Παύλος Τζερμιάς, κορυφαίος ελληνιστής, που ζει εδώ και 65 χρόνια στη Ζυρίχη, ανήκει στην κατηγορία των ιστορικών που αποφεύγουν τον προσωποκεντρισμό και τη μυθοποίηση. Ετσι και στο τελευταίο βιβλίο του για τον Ελευθέριο Βενιζέλο προσεγγίζει τον πολυδιάστατο «φραγκοφορεμένο» Κρητικό με «κριτική διάθεση αλλά και κρητική αγάπη», μια και ο ίδιος έλκει την καταγωγή του από την Κρήτη. Στο ογκώδες βιβλίο του, προϊόν επισταμένης έρευνας, διεισδύει σε άγνωστες πτυχές της πολυτάραχης ζωής και της εποχής του εθνάρχη, βασιζόμενος σε πλούσια βιβλιογραφία αλλά και στα κατάλοιπα του πατέρα του Νικολάου Τζερμιά (1887-1975), που πολιτεύθηκε στον χώρο του βενιζελισμού, «χωρίς τα δεινά της μισαλλοδοξίας».
Αποτιμώντας με νηφαλιότητα το έργο του Βενιζέλου, που ο Τσώρτσιλ αποκάλεσε «μεγάλη μορφή μιας ελληνικής τραγωδίας», σημειώνει ότι ο χαρισματικός πολιτικός έβαλε τη σφραγίδα στην εποχή του, έφτιαξε ιστορία, αφού «οι τρομεροί καιροί» στους οποίους έζησε, σφράγισαν τη ζωή του, αλλά και ο ίδιος σφράγισε εκείνους τους καιρούς. Σκιαγραφώντας την προσωπικότητα του Βενιζέλου χωρίς «ρομαντική ηρωοποίησή» του, επιχειρεί επίσης να απαντήσει στα δύσκολα «αν» της Ιστορίας, π.χ. θα είχε διπλασιασθεί η Ελλάδα αν ο Βενιζέλος δεν ήταν ριψοκίνδυνος, θα είχε αποφευχθεί η Μικρασιατική Καταστροφή ή θα είχε περιορισθεί η εθνική ζημιά, αν δεν είχε ηττηθεί στις εκλογές του 1920;
Ο Τζερμιάς χαρακτηρίζει τον Βενιζέλο οραματιστή και συνάμα ρεαλιστή. Το όραμά του συμβάδιζε συνήθως με τη στάθμιση της διεθνούς συγκυρίας και την αξιοποίηση του διεθνούς συσχετισμού δυνάμεων προς όφελος της χώρας του. Ο Βενιζέλος δεν ήταν αλάθητος, δεν φοβόταν να παίρνει ρίσκα, αλλά διέθετε την ικανότητα να συμβιβάζεται και να προσαρμόζεται στην εκάστοτε συγκυρία. Οπως ο ίδιος είχε παραδεχθεί στον περίφημο πολιτικό επικήδειό του το 1932, «ήταν αληθινός άνδρας με μεγάλο θάρρος. Ισως έκανε πολλά σφάλματα, αλλά ποτέ δεν του απέλειψε το θάρρος και ποτέ δεν υπήρξε μοιρολάτρης».
Μαέστρος της τέχνης του εφικτού μπορούσε να λέει όχι στη «βοή του πλήθους», όπως το 1910 όταν έκρινε ότι ο συμβιβασμός με τον θρόνο ήταν θεμελιώδης προϋπόθεση για την εθνική ολοκλήρωση στους δύο βαλκανικούς πολέμους, όταν διπλασιάσθηκε η ελληνική επικράτεια.
Η υποβόσκουσα αντιζηλία του με το παλάτι οδήγησε λίγο αργότερα σε ανοικτή ρήξη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο Βενιζέλος επεδίωξε την είσοδο της Ελλάδος στο πλευρό της Entente με στόχο να διευρύνει τα κέρδη των δύο βαλκανικών πολέμων, φθάνοντας με τη Συνθήκη των Σεβρών το 1920 «στην Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Αυτός ο εθνικός διχασμός είχε οδυνηρές συνέπειες για την Ελλάδα επί δεκαετίες, καθώς η εξωτερική πολιτική έγινε αντικείμενο της εσωτερικής διαμάχης.
Ετσι ο συγγραφέας περιγράφει τη μικρασιατική εκστρατεία ως μια τυχοδιωκτική περιπέτεια και πιστεύει ότι αν ο Βενιζέλος είχε κερδίσει τις εκλογές του 1920 με το διεθνές κύρος που διέθετε θα μπορούσε να απεμπλακεί με λιγότερο οδυνηρές για το έθνος συνέπειες. Αποδοκιμάζει την πολύκροτη «δίκη των Εξι» τον Νοέμβριο 1922 ως μία αδικαιολόγητη και ασύνετη δίκη σκοπιμότητας, αφού με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας οι πολιτικές ή στρατιωτικές ευθύνες μετατράπηκαν σε ποινικές, οξύνοντας έτσι τον εθνικό διχασμό και δηλητηριάζοντας το πολιτικό κλίμα για πολλά χρόνια. Τη Συνθήκη της Λωζάννης που ακολούθησε το 1923 χαρακτηρίζει ως τεράστια επιτυχία της Τουρκίας, αλλά τη θεωρεί μία ειρήνη που επέτρεψε στην Ελλάδα να αφοσιωθεί στο έργο της εσωτερικής περισυλλογής.
Υπογραμμίζει ότι με τις κυβερνήσεις Βενιζέλου, ιδίως στη δεκαετία 1910-1920, μπήκε ο θεμέλιος λίθος για την κυριαρχία της αστικής τάξης και τον εκσυγχρονισμό μιας χώρας «έτοιμης να γεννοβολήσει». Τότε έγιναν προοδευτικές αλλαγές στη διοίκηση, δικαιοσύνη, παιδεία, στρατό, με αναθεώρηση του συντάγματος, αγροτικές και εργατικές μεταρρυθμίσεις. Τότε με την επιδέξια διπλωματία του επετεύχθη η εντυπωσιακή γεωγραφική μεγέθυνση της Ελλάδας.
Στα λάθη του Βενιζέλου καταγράφει το ιδιώνυμο του 1929, ένα νόμο απαράδεκτο για μία φιλελεύθερη δημοκρατία, καθώς και την προσκόλλησή του στην καθαρεύουσα, που αντέβαινε τόσο στο προοδευτικό πνεύμα όσο και στη δημοκρατική ιδεολογία. Μάλιστα θεωρεί μία από τις ευτυχέστερες καινοτομίες του συντάγματος του 1975 την κατάργηση της συνταγματικής διάταξης που από το 1911 κατοχύρωνε την καθαρεύουσα ως την επίσημη γλώσσα του κράτους.
Ο Τζερμιάς υποστηρίζει ότι η μεγαλύτερη αξία του Βενιζέλου έγκειται στο ότι παρουσιάσθηκε στο πολιτικό προσκήνιο την κατάλληλη στιγμή. Διαβάζοντας το βιβλίο του διερωτάται κανείς αν η σημερινή Ελλάδα είναι έτοιμη να εμπιστευθεί τις τύχες της σε έναν νέο Βενιζέλο, που θα την βγάλει από την κρίση και παρακμή, όπως έπραξε ο «Λευκορείτης» έναν αιώνα ενωρίτερα.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας της Ελλάδος σε Ουάσιγκτον, Λονδίνο, Μελβούρνη και Γενεύη.