Εκ πρώτης όψεως, το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης εξέπεμπε σοβαρότητα και επαγγελματισμό, συνδυασμός του επιτυχούς σχεδιασμού της δημιουργικής ομάδας Beetroot και της καλής διάθεσης των συμμετεχόντων. Οι προθήκες των Ελλήνων εκδοτών αναδείκνυαν την καλή αισθητική της σύγχρονης ελληνικής βιβλιοπαραγωγής, ενώ οι εκδότες διεκπεραίωναν τα επαγγελματικά ραντεβού τους πρόσχαροι και ευγενικοί.
Οι καλοί οιωνοί επιβεβαιώθηκαν την πρώτη κιόλας μέρα της έκθεσης, όταν ανακοινώθηκε η βράβευση του βιβλίου του Μάκη Τσίτα «Μάρτυς μου ο θεός» (Εκδόσεις Κίχλη), με το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης 2014.
Παρασυρμένη για λίγο από την επικοινωνιακή επιτυχία και τη βράβευση, χρειάστηκε να υπενθυμίσω στον εαυτό μου ότι το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) απουσίαζε για πρώτη φορά από την έκθεση έπειτα από έντεκα χρόνια συνεχούς παρουσίας και ότι η λειτουργία του προγράμματος επιχορήγησης μεταφράσεων ΦΡΑΣΙΣ είχε ανασταλεί. Ουσιαστικά το ελληνικό βιβλίο είχε βρεθεί θεσμικά απροστάτευτο από τον Ιανουάριο του 2013 (όταν καταργήθηκε το ΕΚΕΒΙ) μέχρι την πρόσφατη ενσωμάτωση των αρμοδιοτήτων του στο Εθνικό Ιδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ).
Ο Μάριος Μωυσίδης, της Ενωσης Ελληνικού Βιβλίου (ΕΝΕΛΒΙ), με τον οποίο είχα μιλήσει πριν από την έκθεση, είχε χαρακτηρίσει την κατάργηση του ΕΚΕΒΙ όχι μόνον ανεξήγητη, αλλά και μια λάθος κίνηση. «Οι αρμοδιότητες του ΕΚΕΒΙ (υποτίθεται ότι) μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Ιδρυμα Πολιτισμού, το οποίο έχει ευρύτερο πεδίο δράσης και εξ ορισμού δεν μπορεί να ανταποκριθεί σε ένα τέτοιο ρόλο», μου είχε πει ανήσυχος. «Αυτή τη στιγμή απουσιάζει παντελώς μια εθνική στρατηγική για το βιβλίο και, το κυριότερο, αυτό δεν φαίνεται να ενοχλεί και να απασχολεί κανέναν αρμόδιο παράγοντα»,
Η Νόπη Χατζηγεωργίου, η μόνη υπάλληλος του ΕΚΕΒΙ που ενσωματώθηκε στο Εθνικό Ιδρυμα Πολιτισμού, ήταν πιο καθησυχαστική: «Είναι προσωρινό μέτρο αυτό. Σταδιακά ένα νέο τμήμα θα δημιουργηθεί μέσα στο ΕΙΠ, το οποίο θα ασχολείται αποκλειστικά με την προώθηση του ελληνικού βιβλίου και το οποίο θα αποτελέσει τη φυσική συνέχεια του ΕΚΕΒΙ».
Ο «Θάνος Βλέκας»
Με φόντο την κατάργηση του ΕΚΕΒΙ, τη βεβιασμένη ενσωμάτωσή του στο ΕΙΠ, καθώς και τη μείωση του προϋπολογισμού της έκθεσης κατά 20%, η ελληνική παρουσία στη Φρανκφούρτη αναγκάστηκε φέτος να επικεντρωθεί σε πιο δημιουργικές και ευφάνταστες λύσεις και να αναδείξει όχι μόνον το ελληνικό βιβλίο, αλλά και τη συμβιωτική σχέση του με τις άλλες τέχνες. Ο Χρήστος Χρυσόπουλος παρουσίασε το ταξιδιωτικό βιβλίο του «Το σώμα του Τιρθανκάρα» και το φωτογραφικό λεύκωμά του «My Mother’s Silence», ενώ ο Βασίλης Αμανατίδης συνδύασε την απαγγελία διηγημάτων του με περφόρμανς.
Στη μικρή αλλά φιλόξενη αίθουσα παρουσιάσεων προβλήθηκαν ταινίες μικρού μήκους βασισμένες σε λογοτεχνικά έργα, έλαβε χώρα ένα ζωγραφικό εργαστήρι για παιδιά με την εικονογράφο Εμμανουέλα Κακαβιά, συζητήθηκε η εικόνα της Ελλάδας στα γερμανικά ΜΜΕ, η πορεία της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας από τον Γιάννη Μαρή μέχρι τον Πέτρο Μάρκαρη, ενώ παρουσιάστηκε και η γερμανική έκδοση του μυθιστορήματος του 19ου αιώνα «Θάνος Βλέκας» του Παύλου Καλλιγά, εγχώρια παραγωγή των εκδόσεων «Αιώρα». Αξίζει να αναφέρουμε εδώ πως στην παρουσίαση αυτή παραβρέθηκαν, εκτός των άλλων επαγγελματιών του χώρου, δύο εκπρόσωποι της φημισμένης Σχολής Βιβλιοπωλών της Φρανκφούρτης (Mediacampus), καθώς και Γερμανοί πανεπιστημιακοί.
Ολα στα αγγλικά!
Λίγες μέρες πριν, στην 28η συνάντηση των Διεθνών Διευθυντών Δικαιωμάτων Βιβλίου, ο γενικός διευθυντής του οίκου Bloomsbury, Richard Charkin, είχε ξεσηκώσει ποικίλες αντιδράσεις συμβουλεύοντας κάπως αυτάρεσκα τους εκδότες των μη αγγλόφωνων χωρών: «Σταματήστε να προσπαθείτε να μας πουλήσετε τα βιβλία σας. Βγάλτε τα κατευθείαν στα αγγλικά». Ηταν άλλη μια στιγμή συγκρατημένης χαράς που ένας Ελληνας εκδότης είχε τολμήσει εν καιρώ κρίσης να εκδώσει με επιτυχία ποιοτικά ελληνικά βιβλία, όχι μόνο στα αγγλικά, αλλά στα γερμανικά, ιταλικά, γαλλικά και ρωσικά.
«Η επιλογή μας να συμμετάσχουμε για πρώτη φορά ως εκθέτες δικαιώθηκε», μου είπε ο εκδότης της «Αιώρας», Αρης Λασκαράτος. «Εγιναν πολλές συζητήσεις, τα αποτελέσματα των οποίων θα φανούν το επόμενο διάστημα. Πιο συγκεκριμένα, ξεκινήσαμε συνομιλίες για συνεργασία στη διακίνηση στη Γερμανία των γερμανικών βιβλίων της σειράς μας Modern Greek Classics και εμπλουτισμό της με νέους τίτλους. Kάναμε επαφές για την προώθηση της σειράς σε ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία της Μεγάλης Βρετανίας και αρχίσαμε να διερευνούμε την επέκταση της σειράς στα ολλανδικά και στα πορτογαλικά».
«Ενα παράθυρο άνοιξε»
Ο Περικλής Δουβίτσας, «εκδότης της Νεφέλης», μίλησε για τη φετινή έκθεση με ενθουσιασμό. «H παρουσία της Ελλάδας στη Φρανκφούρτη ήταν λιτή και φωτεινή, με έμφαση στις επαγγελματικές συναντήσεις των εκδοτών που συμμετείχαν στο εθνικό περίπτερο. Η κατεύθυνση αυτή είναι σωστή, μια και η έκθεση της Φρανκφούρτης απευθύνεται στους επαγγελματίες του χώρου και κυρίως στους εκδότες και στους λογοτεχνικούς πράκτορες. Σε ό,τι αφορά τη «Νεφέλη», ιδιαίτερη επιτυχία είχε το νέο παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο της Ροδούλας Παππά (θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά τον Νοέμβριο), το οποίο είχε τυπωθεί ειδικά για την έκθεση στην αγγλική του μορφή λαμβάνοντας προτάσεις συνεργασίας από Κίνα, Κορέα, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία και Βραζιλία».
Η Νόπη Χατζηγεωργίου έμοιαζε ενθουσιασμένη όταν την ρώτησα για την επιτυχία της ελληνικής παρουσίας. «Ολοι στην ελληνική αποστολή αποχαιρετήσαμε τη Φρανκφούρτη με ένα χαμόγελο», μου είπε. «Σαν να άνοιξε ένα παραθυράκι σε νέες προοπτικές. Το ελληνικό περίπτερο κέρδισε τις εντυπώσεις, έδωσε την αίσθηση πως η Ελλάδα βγαίνει από την κατάθλιψη και είναι έτοιμη να προχωρήσει μπροστά».
Ενιωθα να συμφωνώ μαζί της.
Στο πίσω μέρος του μυαλού μου, όμως, γυρόφερναν τα λόγια του εκδότη Γιάννη Παπαδόπουλου από τις ομώνυμες εκδόσεις. «Υπάρχουν πολύ σοβαρά θέματα που πρέπει να μας ανησυχούν. Οπως για παράδειγμα η τριπλή αύξηση του ΦΠΑ από το 6,5% στο 19% και το γεγονός ότι παρά τη σθεναρή αντίδραση όλων στον εκδοτικό χώρο, η κυβέρνηση κατάργησε την ενιαία τιμή βιβλίου».
Οταν σε ιδιωτική συζήτηση με Ελληνα εκδότη ανέφερα τα παραπάνω προβλήματα, μου είπε εμπιστευτικά: «Αυτά όλα είναι γνωστά δυστυχώς. Και επιπλέον μόνο μονοιασμένοι δεν είμαστε μεταξύ μας οι Ελληνες εκδότες για να τα αντιμετωπίσουμε. Ο καθένας κοιτάζει το σπίτι του, και δικαιολογημένα. Παρ’ όλα αυτά, ήταν επιτυχημένη η έκθεση αυτή».
Οι σύλλογοι των εκδοτών
Πράγματι η ελληνική παρουσία στην έκθεση ήταν επιτυχημένη. Θεωρώ, όμως, πως οφείλουμε να προσεγγίσουμε τα προβλήματα του ΦΠΑ και της ενιαίας τιμής, μεταξύ πολλών άλλων, και σε συνάρτηση με την έλλειψη αλληλεγγύης και ευγενούς άμιλλας μεταξύ εκδότων, ατζέντηδων, συγγραφέων και φορέων του βιβλίου. Γιατί, για παράδειγμα, να υπάρχουν τέσσερις διαφορετικοί σύλλογοι εκδοτών και όχι ένας; Ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, πρόεδρος του Συλλόγου Εκδοτών Βιβλίου Αθηνών (ΣΕΒΑ), εξήγησε: «Τα μέλη της ΕΝΕΛΒΙ αποχώρησαν από τον ΣΕΒΑ και τον Σύνδεσμο Εκδοτών Βιβλίου (ΣΕΚΒ), δημιουργώντας μια ένωση εκδοτών και βιβλιοπωλών με μόνο κριτήριο το μέγεθος της επιχείρησης, αποκλείοντας έτσι τους μικρότερους εκδότες τους οποίους κατ’ ουσίαν δεν επιθυμούν».
Ο Θάνος Ψυχογιός, πρόεδρος της ΕΝΕΛΒΙ, είπε με τη σειρά του: «Υστερα από μακροχρόνιες ατελέσφορες προσπάθειες για τη δημιουργία ενός ενιαίου φορέα, η ΕΝΕΛΒΙ δημιουργήθηκε με στόχο να καλυφθούν τα κενά που υπήρχαν στην αντιμετώπιση των πρακτικών θεμάτων λειτουργίας του κλάδου, όπως π.χ. το πολύ σοβαρό θέμα της ενιαίας τιμής, η λειτουργία της Βιβλιονέτ, η συνέχιση των Προγραμμάτων Φιλαναγνωσίας και Φράσις, η βελτίωση των σχέσεων εκδοτών-βιβλιοπωλών».
Κοινός σκοπός; Τι είναι αυτό;
Ισως τελικά το γεγονός ότι δυσκολευόμαστε να κινηθούμε συλλογικά να μας οδήγησε εδώ. Θυμήθηκα τα λόγια του πιο επιτυχημένου τεχνολογικού επενδυτή του Ισραήλ, Yossi Vardi, ο οποίος μίλησε σε κλειστή εκδήλωση του επίλεκτου Frankfurt Business Club: «Με ρωτούν συχνά τι κάνει τους Ισραηλινούς τόσο πετυχημένους στον τομέα της τεχνολογίας», είπε ο Vardi.
Κι ενώ αστειεύθηκε πως το μυστικό κρύβεται στις ισραηλινές μαμάδες που θεωρούν τα παιδιά τους τα πιο ταλαντούχα στον κόσμο, ωθώντας τα έτσι στην επιτυχία, αναφέρθηκε μεταξύ άλλων και στην αίσθηση της κοινότητας και του κοινού πολιτιστικού σκοπού στη χώρα του.
Αν κάτι μου δίδαξε η φετινή έκθεση, είναι δύο πράγματα: ότι η συνεργασία και η αλληλεγγύη είναι πολύ πιο σημαντικά συστατικά της εθνικής επιτυχίας από τα χρήματα και πως τα εθνικά περίπτερα θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ενίοτε σαν τις αναρτήσεις στο Facebook: με καλοπροαίρετη δυσπιστία.
Εχω την αίσθηση πως η ελληνική παρουσία στην έκθεση της Φρανκφούρτης ήταν σαν μια επιτυχημένη και δημοφιλής ανάρτηση με πολλά like και share, πίσω από την οποία κρύβονται ουσιαστικά προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν συλλογικά, αλληλέγγυα και υπεύθυνα από όλους μας. Μπορεί να ήρθαμε με διαφορετικά καράβια, όπως είχε πει και ο Martin Luther King, αλλά βρισκόμαστε όλοι στο ίδιο.
* Η κ. Ευαγγελία Αυλωνίτη είναι λογοτεχνική ατζέντης, ιδρύτρια του Ersilia Literary Agency.