MELINE TOUMANI
There was and there was not
εκδ. Metropolitan Books
Η επίμονη άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει την Αρμενική Γενοκτονία που διέπραξε πριν από έναν αιώνα και ο αγώνας των Αρμενίων για τη διεθνή αναγνώριση ενός εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας, όπως ορίζεται σαφώς από τη Σύμβαση του ΟΗΕ για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας (1948), έρχονται εντονότερα στο διεθνές προσκήνιο εφέτος, καθώς πριν από δύο ημέρες (24η Απριλίου) συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την έναρξη ενός οργανωμένου σχεδίου εξολόθρευσης μιας εθνικής κοινότητας και καταστροφής της μνήμης της, που ώθησε τον Χίτλερ δύο δεκαετίες αργότερα, όταν σχεδίαζε την
«Τελική Λύση του Εβραϊκού Προβλήματος», να εκστομίσει τη διαβόητη φράση του «Ποιος θυμάται σήμερα την εξόντωση των Αρμενίων»; Η συγγνώμη της Τουρκίας για την τεκμηριωμένη από αδιάσειστα ιστορικά στοιχεία γενοκτονία, όπως έπραξε η Γερμανία με το εβραϊκό Ολοκαύτωμα, είναι περισσότερο θέμα ηθικής παρά οικονομικής απoκατάστασης για το 1,5 εκατομμύριο θύματα και τους απογόνους των μαζικών σφαγών, των πορειών θανάτου, των απάνθρωπων εκτοπίσεων και της ωμής βίας, που έπληξαν θανάσιμα και άλλους χριστιανικούς πληθυσμούς, τους Ελληνες του Πόντου και τους Ασσυρίους, στο τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (1915-23).
Με αυτό το ιστορικό βάρος μεγαλώνει η συγγραφέας του βιβλίου Meline Toumani. Γεννημένη το 1975 στο Ιράν από Αρμένιους γονείς, που μετακόμισαν στην Αμερική όταν ήταν δύο ετών, από τις παιδικές κατασκηνώσεις μέχρι τις σπουδές της στο Μπέρκλεϊ, η αρμενική τραγωδία σημαδεύει τη ζωή της, ώσπου αποφασίζει να γνωρίσει «με ανοιχτό μυαλό τον ιστορικό εχθρό». Ως συντάκτρια των Νew Υork Τimes επισκέπτεται την Τουρκία για πρώτη φορά το 2005, για να επανέλθει δύο χρόνια αργότερα για τη συγγραφή του βιβλίου της, όταν και θα παραμείνει στη χώρα μέχρι τον Οκτώβριο 2009, ταξιδεύοντας και στη γειτονική Αρμενία. Η θαρραλέα αναζήτησή της όχι για το αν διεπράχθη η Γενοκτονία, αλλά για το πώς και γιατί συνεχίζεται η άρνησή της, γίνεται δεκτή με καχυποψία από την αρμενική διασπορά της Αμερικής, που είχε ήδη επικρίνει άρθρο της στο περιοδικό Nation το 2004, όταν υποστήριξε ότι η ενέργεια της αρμενικής διασποράς έπρεπε να διοχετεύεται περισσότερο στη στήριξη του δοκιμαζόμενου κράτους της Αρμενίας, παρά στην αναγνώριση της Γενοκτονίας.
Η ίδια όμως είχε αποφασίσει να «τιμά τη μνήμη των θυμάτων της Γενοκτονίας χωρίς να διαιωνίζει την έχθρα, να ανήκει σε μία κοινότητα, χωρίς όμως να χάνει την ανεξαρτησία της», όπως ο ήρωάς της Χρανκ Ντινκ, ο Τουρκοαρμένιος εκδότης της δίγλωσσης εφημερίδας της Κωνσταντινούπολης Agos, που πλήρωσε με τη ζωή του τους αγώνες υπέρ των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, της ελευθερίας έκφρασης, της αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας αλλά και της συμφιλίωσης Τούρκων και Αρμενίων. Ο Ντινκ είχε επανειλημμένως απειληθεί από Τούρκους υπερεθνικιστές, διότι «πρόσβαλλε την τουρκική ταυτότητα», αλλά είχε επικριθεί και από Αρμένιους της διασποράς ότι έπασχε από το «σύνδρομο της Στοκχόλμης», που θέλει τους αιχμαλώτους να νιώθουν συμπάθεια για τους δημίους τους. Την ημέρα που δολοφονήθηκε από Τούρκο ακροδεξιό μπροστά στα γραφεία της εφημερίδας του, στις 19 Ιανουαρίου 2007, η συγγραφέας αποχαιρετούσε τους συναδέλφους της στους Νew Υork Τimes, με προορισμό την Τουρκία.
Στην Κωνσταντινούπολη, η Toumani συναναστρέφεται μια ομάδα Τούρκων ακτιβιστών, κοινωνιολόγων, δημοσιογράφων, ιστορικών και δικηγόρων, που με κίνδυνο της ζωής τους επιχειρούν να σπάσουν το φράγμα της εκκωφαντικής σιωπής γύρω από την απαγορευμένη λέξη «γενοκτονία», όταν ακόμη και ένα ακαδημαϊκό συμπόσιο καταγγέλλεται ως «πισώπλατη μαχαιριά στο περικυκλωμένο από εχθρούς τουρκικό έθνος», όταν στο Βαν, το λίκνο της αρμενικής κληρονομιάς, η λέξη «Αρμενία» στα τουριστικά φυλλάδια έχει αντικατασταθεί από τη λέξη «Ανατολία» και στο μουσείο της πόλης ως θύματα της θηριωδίας παρουσιάζονται οι Τούρκοι και όχι οι Αρμένιοι.
Στο τέλος, παρά τη γοητεία της Πόλης και τις μεμονωμένες πράξεις γενναιότητας, η Toumani κουράζεται από το απροσπέλαστο τείχος άρνησης που έχει εγείρει η κρατική ιδεολογία, από τα κλειστά μυαλά, που επί έναν αιώνα παραμένουν εγκλωβισμένα στην άγνοια, τo μίσος και την αδιαλλαξία, από το συνεχές άγχος να κρύβει την αρμενική καταγωγή της. Παρά την απογοήτευσή της όμως θεωρεί ενθαρρυντικά μερικά βήματα αλλαγής τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία, όπως τη συγκέντρωση 30.000 υπογραφών σε κείμενο Τούρκων διανοουμένων με τίτλο «απολογούμαστε», στο οποίο όμως η λέξη «γενοκτονία» είχε αντικατασταθεί με τη λέξη «μεγάλη καταστροφή», την περυσινή δήλωση του Ερντογάν ότι «όλοι υπέφεραν στα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας», μία παραδοχή πάντως που θεωρεί ανεπαρκή την προσπάθεια εξισλαμισθέντων Αρμενίων να αναζητήσουν τις ρίζες τους και τις εκδηλώσεις μνήμης της Γενοκτονίας που ξεφυτρώνουν χάρη στη γενναιότητα μερικών αγωνιστών. Οι οιωνοί πάντως δεν είναι αίσιοι ότι η Τουρκία επιτέλους θα αντιμετωπίσει με θάρρος το παρελθόν της, ότι θα επιχειρήσει την υπέρβαση, την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας και την κάθαρση.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε ως προϊστάμενος του γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.