ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ
Συνταγματικοί Στοχασμοί
εκδ. Σάκκουλα
Ο Ιωάννης Βαρβιτσιώτης αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση πολιτικού ανδρός. Δεν εμπίπτει στις περιπτώσεις του διττού φαινομένου που ανθεί στη μεταπολίτευση, δηλαδή του συνταγματολογούντος πολιτικού ή του πολιτικολογούντος συνταγματολόγου. Πρόκειται για έναν πολιτικό άνδρα που αξιοποίησε το πνευματικό και γνωσιολογικό του οπλοστάσιο για να εισφέρει στον πενιχρό πολιτικό λόγο ένα βαθύ και ουσιαστικό περιεχόμενο.
Το οπλοστάσιο αυτό περιλαμβάνει τον τυπικό τίτλο του διδάκτορος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και σειρά μελετών που κινείται από το πεδίο του εμπορικού δικαίου, από το οποίο άλλωστε και ξεκίνησε την ερευνητική του απασχόληση, έως το συνταγματικό δίκαιο και την πολιτική επιστήμη, με έργα όπως «Η Ελλάδα Μπροστά στο 2000: Ενα Νέο Συνταγματικό Πλαίσιο» (1998), «Η Βουλευτική Ασυλία» (2000) και «Η Αναγκαία Αναθεώρηση» (2006). Τα έργα αυτά συναίρεσαν την ακαδημαϊκή σκέψη με την εφαρμοσμένη εμπειρία από τη θητεία του σε εξαιρετικά κρίσιμα υπουργεία, όπως Εσωτερικών, Εξωτερικών, Εμπορίου, Παιδείας, Εθνικής Αμυνας και Δικαιοσύνης, σε όλες τις αναθεωρητικές βουλές, μάλιστα από τη θέση του Εισηγητή της μειοψηφίας στην αναθεώρηση του 2001, και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Οι «Συνταγματικοί Στοχασμοί» έρχονται σε μια κρίσιμη για τη συνταγματική μας τάξη συγκυρία με κυρίαρχα στοιχεία την ανατροπή του ισοζυγίου ισχύος των λειτουργιών του κράτους με την ενδυνάμωση της εκτελεστικής σε βάρος της νομοθετικής λειτουργίας, την απίσχνανση του κρατούντος πολιτικού συστήματος και του κομματικού φαινομένου και την αποδυνάμωση των -κοινωνικών ιδίως- δικαιωμάτων. Ερχεται επίσης σε μια περίοδο δοκιμασίας των θεσμών με την αδυναμία εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας από τη Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές του Ιουνίου του 2012 και την απρόσφορη όπως αποδείχτηκε εκκίνηση της διαδικασίας για τη συνταγματική αναθεώρηση τις παραμονές μόλις της διαφαινόμενης διάλυσης της Βουλής.
Τρία στοιχεία
Οι «Στοχασμοί» του Ι. Βαρβιτσιώτη διακρίνονται για τρία στοιχεία. Πρώτον, αποδίδεται έμφαση στις μείζονες συνταγματικές διακυβεύσεις, αφήνοντας κατά μέρος παραφυάδες και ελάσσονα ζητήματα. Αποτελούν ουσιαστική συμβολή στη συζήτηση για τον εκσυγχρονισμό του Συντάγματος. Δεύτερον, το γλωσσικό ύφος είναι λιτό, ενίοτε δωρικό, ώστε να αποφεύγονται οι εννοιολογικές συγχύσεις και να διευκολύνεται ο αναγνώστης, ακόμη και αν δεν έχει εντρυφήσει στο συνταγματικό δίκαιο. Και, τρίτον, ακολουθείται μια αυστηρή μεθοδολογία, η οποία εδράζεται στην ανάδειξη του προβλήματος με αναφορά στην ισχύουσα συνταγματική ρύθμιση για να ακολουθήσει η σαφής και καθαρή λύση που αφορά τόσο τη θεωρητική στήριξη του επιχειρήματος όσο και την προβολή στην πολιτική εφαρμογή της πρότασης. Και όλα αυτά, στηριζόμενος ο συγγραφέας στις παραδοχές, αφενός, ότι χρέος του Συντάγματος είναι εξ ορισμού η εξυπηρέτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος και, αφετέρου, ότι η αποτελεσματική λειτουργία των θεσμών είναι πρωτίστως πρόβλημα πολιτικό.
Στην Ελλάδα, για λόγους μείζονος ιστορικού συμβολισμού, το Σύνταγμα τείνει να προσλάβει οιονεί μεταφυσικές διαστάσεις, είτε ως λαϊκό αίτημα είτε ως τελευταίο καταφύγιο έναντι των αυθαιρεσιών της κρατικής εξουσίας. Ως λογικό παρακολούθημα, η συνταγματική αναθεώρηση λογίζεται ως θεσμική πανάκεια και, με τη συμπλήρωση της πενταετίας από την προηγούμενη, κάθε κυβερνητική πλειοψηφία αισθάνεται σχεδόν υποχρέωση να ανοίξει τον διάλογο για νέα αναθεώρηση. Με τον τρόπο αυτό, το ελληνικό Σύνταγμα κατέστη πληθωρικό, οι δε δύο από τις τρεις αναθεωρήσεις της μεταπολίτευσης ήταν συνολικά αποτυχημένες.
Αντλώντας έμπνευση από τις προτάσεις που διατυπώνει στο βιβλίο του ο Ι. Βαρβιτσιώτης, όπως επίσης και από τον πρόλογο στο έργο του μεγάλου συνταγματολόγου καθηγητή Αντώνη Μανιτάκη, το ιστορικό δίδαγμα είναι ότι η προσεχής αναθεώρηση θα πρέπει να καταλάβει μόνο καίρια θέματα που είναι ως εκ της φύσεώς τους σε θέση να ασκήσουν μείζονα επιρροή στη λειτουργία του πολιτεύματος, ιδίως σε σχέση με την ενίσχυση της διάκρισης μεταξύ Βουλής και Κυβέρνησης (π.χ. ασυμβίβαστο βουλευτικού και υπουργικού αξιώματος), τον περιορισμό των πολιτικών προνομίων (π.χ. συρρίκνωση της βουλευτικής ασυλίας και εξορθολογισμός της ποινικής ευθύνης των υπουργών), την αποσύνδεση της διάλυσης της Βουλής από πολιτικές σκοπιμότητες (π.χ. ως προς τον τρόπο εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας), την ενδυνάμωση των θεσμών δημοκρατίας των πολιτών (π.χ. μέσω λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας) και την επέκταση και τον εξορθολογισμό του δικαστικού ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων (π.χ. στα εσωτερικά της νομοθετικής λειτουργίας και, ιδίως, των άσχετων τροπολογιών).
Εστω και αν ο αναγνώστης δεν συμφωνήσει με όλες τις προτάσεις του συγγραφέα (ιδίως σε σχέση με την καθιέρωση νέων συνταγματικών οργάνων ή τη διεύρυνση των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Δημοκρατίας στα όρια της προεδρευόμενης δημοκρατίας), στον διάλογο αυτό η συνεισφορά του Ιωάννη Βαρβιτσιώτη δεν συνιστά μόνο τη δικαιοπολιτική παρακαταθήκη ενός ευπατρίδη και λόγιου πολιτικού αλλά και γόνιμη συνταγματική μαγιά, ένα έργο προορισμένο εξ αρχής να καταστεί κλασικό, για μια εκ των πραγμάτων κρίσιμη επόμενη αναθεώρηση.
* Ο κ. Γιώργος Γεραπετρίτης είναι αν. καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.