JOHN GREENING
Accompanied Voices
εκδ. Boydell and Brewer, σελ. 234
«Haydn, Mozart, Schubert, Mahler, Britten/λένε ό,τι δεν μπορέσαμε, πέρα απ’ το ειπωμένο,/το σύμπαν μεταμόρφωσαν σε κάτι δεδομένο/ Λειψές οι άλλες τέχνες μας, ας μείνουν ταπεινές/Και οι συλλαβές μας; Κοίτα τες, πώς περπατούν σκυφτές». Στο ποίημα «Μουσική» του Neil Powell (1948) oι λέξεις υποκλίνονται μπροστά στις νότες – πόσες φορές δεν συνέβη το αντίθετο; Οι στίχοι οπισθοχωρούν μπροστά στη δύναμη της μελωδίας, παρασύροντας τον θεατή από το κατανοητό (τη γλώσσα του, τον κόσμο του) στο ακατανόητο (το αφηρημένο αφήγημα της μουσικής).
Στο καινούργιο βιβλίο του Accompanied voices («Φωνές συνοδευόμενες») o John Greening επιχειρεί να ρίξει νέο φως στη διαχρονική σχέση ποίησης και μουσικής, όντας επαγγελματίας λογοτέχνης ο ίδιος, καθηγητής φιλολογίας στο Newnham College του Cambridge και ερασιτέχνης πιανίστας. Οι ποιητές εμπνέονταν ανέκαθεν από τη μουσική (και τούμπαλιν), η έλευση, όμως, των ηχογραφήσεων, η δυνατότητα της επαναλαμβανόμενης ακρόασης γέννησε μια σειρά συναρπαστικών λογοτεχνικών «απευθύνσεων» των ποιητών στα μελωδικά ερεθίσματα. Αποπειράται, λοιπόν, να σχεδιάσει μια ανθολογία μουσικοποιητικών ερωταποκρίσεων, χωρίς τελικά να αποκαλύπτει ποιος θέτει τα ερωτήματα και ποιος δίνει τις απαντήσεις.
Το Accompanied voices διατρέχει όλη σχεδόν την ιστορία της δυτικής μουσικής, από τον Thomas Tallis μέχρι τον Arvo Part, επικεντρώνοντας ταυτόχρονα σε Αγγλοσάξονες ποιητές του 20ού αιώνα. Το βάρος της απουσίας δύο μοντερνιστικών έργων-ογκόλιθων από την ανθολογία, των Τεσσάρων Κουαρτέτων του T.S. Elliot και της Μουσικής Δωματίου του James Joyce βασισμένων στα κουαρτέτα του Μπετόβεν και του Μότσαρτ αντίστοιχα, την αντιλαμβάνεται και ο ίδιος ο συγγραφέας. Ο Greening δεν δικαιολογεί, ωστόσο, επαρκώς την επιλογή του, αναφέροντας απλά ότι στα συγκεκριμένα «η εμπειρία της διάδρασης παραμένει υπέρμετρα πνευματική». Αραγε τι μπορεί να δώσει καλύτερη εκκίνηση για τον διάλογο ανάμεσα στις τέχνες που μοιράζονται τον χρόνο και το tempo ως κοινή γλώσσα, από τους στίχους του Elliot στο Βurnt Norton (μετάφραση Χάρης Βλαβιανός) «O παρών χρόνος και ο παρελθών χρόνος/είναι ίσως και οι δύο παρόντες στον μέλλοντα χρόνο/και ο μέλλων χρόνος να περιέχεται στον παρελθόντα χρόνο»;
Πολλοί από τους ποιητές που διάλεξε ο Greening φαντάζονται τους εαυτούς τους στην περίοδο που γράφτηκε το μουσικό κομμάτι – άλλοι το ανακαλούν, παραμένοντας ακροατές της εποχή τους. Κάποιοι προτάσσουν τις μουσικολογικές τους γνώσεις και αντιπαρατίθενται ευθύβολα με τους συνθέτες, ενώ μερικοί το αντιπαρέρχονται με την «αθωότητα» του μουσικά αδαούς. Ελάχιστοι σταδιοδρόμησαν ως σολίστ, περισσότεροι το ήλπισαν διακαώς χωρίς ποτέ να το καταφέρουν (σε αυτούς συγκαταλέγεται και η γνωστή ποιήτρια και βιογράφος της Sylvia Plath, Anne Stevenson). Σύντροφοι διάσημων συνθετών εμπνεύστηκαν τα ποιήματά τους από τη δουλειά των αγαπημένων τους, όπως η σύζυγος του Vaughan Williams Ursula. Πιο τολμηροί ακόμα, οι Αlfred Corn και Dana Gioia, ακολούθησαν το παράδειγμα του Ezra Pound και του James Joyce, γράφοντας οι ίδιοι τις μελωδίες για έργα τους.
Το συναρπαστικότερο ερώτημα του βιβλίου έγκειται, πάντως, αλλού –ο συγγραφέας (ξανα)θέτει το ζήτημα της εναλλαγής των ρόλων ποιητή-μουσικού και των προβολών που γεννά η συνθήκη αυτού του διαλόγου. Ο ασφαλέστερος, ενδεχομένως, τρόπος να διαχειριστεί κανείς τα επίπεδα αυτής της σύμβασης, όπως αναδεικνύεται μέσα από το Accompanied Voices, είναι να την αντιληφθεί μέσα από τις σχέσεις που γεννιούνται σε μια αίθουσα συναυλιών φωνητικής μουσικής (εφόσον πραγματευόμαστε το σχήμα λόγου-μελωδίας). Να την αναζητήσει στις δυναμικές που ξεδιπλώνονται ανάμεσα στον τραγουδιστή και τον μουσικό, τον συνθέτη και τον ποιητή. Πώς αντιλαμβάνεται ο καθένας τους το μουσικό έργο; Τα όρια της δικής του συμβολής; Πόσο μπορεί να παρέμβει στη δουλειά του άλλου; Πόση ελευθερία επιτρέπεται στην «ερμηνεία» και κατ’ επέκταση στην ερμηνεία; Περιδιαβάζοντας τις σελίδες του Accompanied voices, οι έννοιες της ακρόασης, της εκτέλεσης, της προσωπικής ανάγνωσης, της καλλιτεχνικής έκφρασης, αναδύονται και αναδεικνύουν, μαζί με τους ποιητές, τους συνθέτες και τις δημιουργίες τους, απρόβλεπτες συζεύξεις. Σαν παρτιτούρα για τέσσερα χέρια, μια εμπειρία μουσικής δωματίου ψυχο-λεκτικο-οπτικο-ακουστική… Με τον τρόπο που θα λάτρευαν οι μοντερνιστές των αρχών του 20ού αιώνα.
Το αγγλοσαξονικό χιούμορ κάνει πάλι το θαύμα του, προτείνοντας ευρηματικές ποιητικές αναγνώσεις των μουσικών έργων, ανανοηματοδοτώντας τα. Ποιήματα όπως το «Οι Borodin και η βότκα», «Πορτρέτο του εραστή μου ως Hildegard του Bingen», «Στον άνθρωπο που ήθελε η Συμφωνία να έχει καλό τέλος», «Ο Mozart στα μπιλιάρδα», «Ο Ερικ Σατί και το κοτσύφι του», αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα τολμηρής γραφής. Και ο Greening τη συνδυάζει θαρραλέα με κλασικότερες προσεγγίσεις, σχεδιάζοντας μια συλλογή γεμάτη γούστο και φαντασία.
Ελληνικές «φωνές»
Πολλοί Ελληνες ποιητές, από τον Μίλτο Σαχτούρη μέχρι τον Νάσο Βαγενά, καταπιάστηκαν με τους συνθέτες και το έργο τους. Η δική μου μικροσκοπική λίστα, πάντα στο πνεύμα της ανθολογίας του John Greening,θα περιλάμβανε το ποίημα της Μαρίας Τοπάλη «Φάντασμα της όπερας» με αφορμή το ομώνυμο μιούζικαλ του Α. L. Webber (Λονδίνο και άλλα ποιήματα) «Ποια πόλη/Ποια πόλη/κατάφερε μετά τη Χαλιμά/να είναι φόντο όσων συμβαίνουν/στους ουρανούς της». Το «Soy Loco por ti» (Διακοπές στην Πραγματικότητα) του Χάρη Βλαβιανού, με φόντο τη μουσική του Gilberto Gil «Αρκέστηκα σε όσα εσύ, κρυφά αλλά μάταια επιθυμούσες./ Εδώ δεν εκβάλλουν οι παραπόταμοι όλων των ονείρων;». Το «Σπουδή στη Giselle I» (Σκληρό να σκοντάφτεις σε πέτρες) της Λένιας Ζαφειροπούλου, για τον Adolphe Adam «Πίσω μου έχω το ξεπουπούλιασμα της όρνιθας,/τη φαρδιά μέση της ματρόνας χέρια στη μέση και μαντάλωμα έξω οι ποντικοκυνηγοί/οι θαυματοποιοί και οι γυρολόγοι». Και θα την έκλεινα με το υπέροχο «Μουσικής Τύχαι», του Λουκά Κούσουλα. «Δυστυχώς η υπόθεση εξελίσσεται ανάποδα/Κι όχι ότι όλα πάνε χαράμι/και ξεγλιστράει πάνω μου η μουσική/-όπως συμβαίνει κάποτε με το κρασί- /χωρίς να μ΄αγγίζει …/Τόσο πολύ όχι. Περίμενα ωστόσο περισσότερο κάτι»
*Η κ. Αναστασία Κώτσαλη είναι μεσόφωνος, μέλος της ομάδας μουσικού θεάτρου Ραφή.