ΜΑΡΙΑ ΔΕΛΗΒΟΡΙΑ
Ο Αγώνας του ’21
και η υπονόμευσή του.
Οι σύγχρονες μαρτυρίες
και η κρίση του Σολωμού
εκδ. Αγρα
Το πάθος του Διονυσίου Σολωμού, η ένταση και η έκταση της διείσδυσής του στο έργο του για τη δικαίωση του απελευθερωτικού αγώνα έδωσαν το κίνητρο της διερεύνησής τους στη Μαρία Δεληβοριά. Ο τίτλος συνοψίζει με ακρίβεια και πληρότητα το ειδικό θέμα (υπονόμευση), τη μέθοδο (οι σύγχρονες μαρτυρίες) και τον ερμηνευτικό άξονα (η κρίση του Σολωμού). Πριν από τέσσερα χρόνια η μελέτη της συγγραφέως «Η Γυναίκα της Ζάκυθος, έχθρισσα θανάσιμη του έθνους» προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση και της έδωσε εξέχουσα θέση ανάμεσα στους νεότερους μελετητές του σολωμικού έργου.
Η συμβολική μορφή της «Γυναίκας της Ζάκυθος», ενός από τα ιδρυτικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, απηχεί την αγωνία του Σολωμού για την εξέλιξη του Αγώνα και τη θέση που παίρνει απέναντι στις αντιφάσεις και τις συγκρούσεις που σημάδεψαν τα κρισιμότερα χρόνια του. H Γυναίκα είναι η αλληγορία της αδίστακτης υπονόμευσης του Αγώνα από τη διαμάχη πολιτικών και στρατιωτικών, η οποία κλιμακώθηκε σε δύο εμφυλίους πολέμους στη μέση της δεκαετίας.
Το άλλο κείμενο που ξεχωρίζει η Μαρία Δεληβοριά είναι ο «Διάλογος Ποιητή και Σοφολογιότατου». Η γλώσσα του ποιητή ταυτίζεται με εκείνη των αγωνιστών σε αντίθεση με την αρχαιοπρεπή γλώσσα του Κοραή και των πολιτικών ταγών. Στον «Διάλογο» ο Σοφολογιότατος απηχεί τις απόψεις του Κοραή, τις οποίες ο Ποιητής καταγγέλλει απερίφραστα. Οπως και στα προεπαναστατικά κείμενα, έτσι και στον Σολωμό διαπιστώνονται πλήθος σημεία που συνδέουν την κοινή γλώσσα με «τις επαναστατικές διεργασίες για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού» και παραλληλίζουν την απελευθέρωση από τους Τούρκους με «απελευθέρωση από τον σχολαστικισμό».
Στο κλίμα του ρομαντισμού διαμορφώθηκε η πολιτική και ποιητική συνείδηση του Σολωμού. Στο ίδιο κλίμα αναπτύχθηκε η υποδοχή της Ελληνικής Επανάστασης από τους ξένους. Ο ρομαντικός φιλελληνισμός ήταν ποιοτικά διαφορετικός από την αρχαιολατρία του ευρωπαϊκού ρεύματος που είχε προηγηθεί στις τέχνες και στα γράμματα: του νεοκλασικισμού που ήταν επιγέννημα του Διαφωτισμού. Ετσι, δεν είναι παράξενο που ο Αδαμάντιος Κοραής, κατά 50 χρόνια πρεσβύτερος του Σολωμού, εξέχουσα φυσιογνωμία του νεοελληνικού διαφωτισμού, υποστήριζε την αρχαιοπρέπεια στη γλώσσα απαξιώνοντας τη γλωσσική παράδοση του νεοελληνικού πολιτισμού. Αντίθετα, ο νεαρός Σολωμός εγκολπώθηκε τη γλώσσα του λαού και των δημοτικών του τραγουδιών και με αυτήν έδωσε το έργο του. Ζούσε, άλλωστε, στη Ζάκυνθο, σε συντριπτικά μεγαλύτερη εγγύτητα από τον Κοραή με τα σημεία των πολεμικών επιχειρήσεων.
Η Μαρία Δεληβοριά δίνει μεγάλη έμφαση στη διαμάχη ανάμεσα στην ελίτ (Φαναριωτών, γαιοκτημόνων-κοτζαμπάσηδων και λογίων) στην οποία ανήκαν οι πολιτικοί και στα λαϊκά στρώματα στα οποία ανήκαν οι πολέμαρχοι της Επανάστασης του ’21, οι έκτοτε διά παντός πασίγνωστοι ήρωες. Η έρευνά της στη γλώσσα αποκαλύπτει σφοδρές συγκρούσεις, που δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηριστούν γλωσσικός εμφύλιος.
Παράλληλα, η ένταση των πολιτικών αντιθέσεων κλιμακώθηκε σε αιματηρό εθνικό εμφύλιο με εκατόμβες νεκρών. Η συγγραφέας μελέτησε σε βάθος το ομόχρονο υλικό πρόσληψης του Αγώνα, ένα τεράστιο απόθεμα αρχείων, ιστορικών κειμένων, αλληλογραφίας, δημοσιευμάτων από Ελληνες και ξένους που έλαβαν μέρος στον Αγώνα ή κατέγραψαν επιτόπου τα γεγονότα. Ρητό συμπέρασμα της τεκμηριωμένης έρευνάς της είναι ότι η πολιτική ηγεσία (Κουντουριώτης, Μαυροκορδάτος, Κωλέττης, Ζωγράφος κ.ά.) σφετερίστηκε αδίστακτα την εξουσία συρρικνώνοντας τον στόχο της ελευθερίας. Η χρηματοδότηση των δύο δανείων που συνήψε με επαχθείς όρους με την Αγγλία χρησιμοποιήθηκε για να κατατροπώσει τους εχθρούς της στους δύο εμφυλίους: η εκτέλεση-δολοφονία του Οδυσσέα Ανδρούτσου, η φυλάκιση του Κολοκοτρώνη, η καταδίωξη και ο θάνατος του Καραϊσκάκη από Ελληνες είναι μερικά δείγματα της πολιτείας της. Η Μαρία Δεληβοριά τονίζει ότι παρ’ όλα αυτά, στην υστερόχρονη ιστοριογραφία του αγώνα, από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη μέχρι τους σημερινούς ιστορικούς, υπάρχει συχνά μια μάλλον θετική στάση απέναντι στις κυβερνήσεις του Μαυροκορδάτου: θεωρούν την προσκόλλησή του στην αγγλική πολιτική θετική, παρά τις προθέσεις για μια φόρου υποτελή στον σουλτάνο επικράτεια υπό «αγγλική προστασία» αντί για ανεξάρτητο κράτος.
Το βιβλίο διαβάζεται απνευστί και η τόλμη των συμπερασμάτων αγκιστρώνει τον αναγνώστη. Η Μαρία Δεληβοριά, με βαθιά γνώση του σολωμικού έργου, συνδέει την εξέλιξη της Επανάστασης με τις κρίσεις και τα κείμενα του εθνικού ποιητή. Με αφετηρία τη συμβολική μορφή της Γυναίκας της Ζάκυθος, «έχθρισσας θανάσιμης του έθνους», δίνει στην αφήγησή της τις διαστάσεις της μεγάλης εικόνας σε μια ιδιοφυή σύζευξη της λογοτεχνίας με την Ιστορία, μοναδική στην ιστοριογραφία του Αγώνα.
*Ο κ. Αντώνης Κωτίδης είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.