Στο Death and the afterlife (Oxford University Press, 2013) ο Samuel Scheffler αναρωτάται: Πώς θα νιώθαμε άραγε αν γνωρίζαμε ότι η ανθρωπότητα πρόκειται να καταστραφεί μερικές εβδομάδες μετά τον θάνατό μας; Οντως, τι κίνητρο θα είχε ένας συγγραφέας ή ένας σκηνοθέτης, ένας επιστήμονας ή ένας πολιτικός να συνεχίσει τη δραστηριότητά του, γνωρίζοντας ότι η ανθρωπότητα θα πάψει να υπάρχει; Πόσοι επενδυτές θα επιχειρούσαν νέες επενδύσεις και πόσοι αθλητές θα προπονούνταν ακόμη; Πόσοι ιατροί θα ήταν παρόντες στα νοσοκομεία και πόσοι δάσκαλοι στα σχολεία; Πόσες μητέρες θα γεννούσαν τα παιδιά τους;
Ανεξάρτητα από τον φόβο για τον δικό μας θάνατο, ίσως ο φόβος για τον θάνατο των άλλων ανθρώπων, όχι μόνο των αγαπημένων ή των απογόνων, αλλά και των επερχόμενων γενεών να είναι πολύ βαθύτερος, εξ ου και αθέατος, διότι η δική τους έλευση συγκαθορίζει τον δικό μας βίο που δεν τελειώνει με τη ζωή μας. Υπό αυτή την έννοια η ελευθερία μας απορρέει από την έλευσή τους.
Στην ταινία Last night (1988) του Don McKellar περιγράφονται οι ζωές διαφορετικών ανθρώπων κατά τη διάρκεια της τελευταίας μέρας της ανθρωπότητας. Οι πρωταγωνιστές αναζητούν παρηγορία στη θρησκεία, στην οικογένεια ή στις απολαύσεις. Αφοσιώνονται στο καθήκον ή σκέπτονται την αυτοκτονία. Παρά την πληθώρα των επιλογών όλες είναι διάστικτες από λύπη και οδύνη. Ενας κόσμος με επίγνωση του επικείμενου τέλους του είναι ένας κόσμος αγωνίας, θλίψης και απελπισίας. Ακόμη και αν το τέλος δεν είναι βίαιο, αλλά σταδιακό, όπως στην ταινία Children of men (2006) του Alfonso Cuaron, όπου περιγράφεται μια ανθρωπότητα, στην οποία οι άνθρωποι πεθαίνουν κανονικά, αλλά δεν γεννιούνται πλέον παιδιά. Εδώ η απελπισία δεν πηγάζει από την απώλεια των αγαπημένων προσώπων, διότι αυτά θα πεθάνουν φυσιολογικά, όπως εμείς οι ίδιοι, αλλά από την ανυπαρξία των επερχόμενων. Η σκέψη ότι δεν θα μας διαδεχτεί κανείς είναι αβάσταχτη. Η γνώση του δικού μας θανάτου κάποια στιγμή στο μέλλον, όπως αντίστοιχα των αγαπημένων μας, δεν κλονίζει τις αξίες και την καθημερινότητά μας. Αντιθέτως, η γνώση ότι δεν θα υπάρξουν επερχόμενοι θρυμματίζει την εμπιστοσύνη μας στο παρόν, χρωματίζοντας ως μάταιες τις δραστηριότητές μας. Ομως η γνώση αυτή δεν αφορά μονάχα το υποκείμενο, αλλά και το πολιτικό. Η σημασία του θανάτου για την πολιτική έγκειται στο ότι η δημόσια σφαίρα περιλαμβάνει όχι μόνο τους νεκρούς, προγόνους και αγαπημένους, ή τους απογόνους, αλλά επίσης τους για πολύ ακόμη αγέννητους επερχόμενους. Ισως λίγοι προνομιούχοι να μη συναισθάνθηκαν ποτέ την αφοπλιστική ρήση της Blanche DuBois στο Λεωφορείον ο Πόθος: «Εξαρτιόμουν πάντοτε από την καλοσύνη των αγνώστων» ωστόσο ο καθένας μας, η δημόσια σφαίρα, αλλά και η ανθρωπότητα συνολικά, εξαρτάται από την ύπαρξη των μελλοντικών αγνώστων, των οποίων ο βίος καθορίζει τον δικό μας πολύ προτού ξεκινήσει η δική τους ζωή.
Ανεξάρτητα, λοιπόν, από το πόσο εγωκεντρικοί ή ναρκισσιστές είμαστε, οι υποθέσεις για μια θεμελιωδώς εγωιστική ανθρώπινη φύση μοιάζουν παρακινδυνευμένες και επιπόλαιες. Ο αδίστακτος χρηματιστής ή ο μακιαβελικός πολιτικός πιθανώς θα λειτουργούσαν πολύ διαφορετικά, γνωρίζοντας το επικείμενο τέλος της ανθρωπότητας. Η νοηματοδότηση της ζωής σε βίο περιλαμβάνει πάντοτε είτε ρητά είτε άρρητα τους επερχόμενους και τις προσδοκίες μας για αυτούς. Ακόμη και οι πιο ατομοκεντρικές επιδιώξεις και φιλοδοξίες περιστρέφονται γύρω από αξίες, οι οποίες εμπεριέχουν έμμεσα την ιδέα, αλλά και την πίστη στη συνέχεια της ανθρωπότητας. Δίχως αυτή την υπόρρητη πίστη το αξιακό οικοδόμημα του καθενός, αλλά και της κοινωνίας συνολικά, θα κατέρρεε. Υπάρχει ένας βαθύς δεσμός της πολιτικής με τη θνητότητα ήδη από την ανάδυση της δημόσιας σφαίρας. Η δημόσια σφαίρα είναι ένας χώρος διεκδίκησης της αθανασίας που επιτυγχάνεται μέσω της υστεροφημίας, όμως η δημόσια σφαίρα είναι αδιανόητη δίχως την πίστη στην ύπαρξη των επερχόμενων. Αυτό σημαίνει ότι η πολιτική προϋποθέτει τη συνέχεια της ανθρωπότητας. Η πολιτική ευθύνη, λοιπόν, δεν περιορίζεται στο παρόν ή στο παρελθόν, αλλά και στο μέλλον, ακριβώς επειδή η ύπαρξη των επερχόμενων, άρα τόσο η καθημερινότητα όσο και η επιβίωσή μας στη μνήμη τους, εξαρτάται από τις σημερινές μας επιλογές. Επειδή όμως η συνέχεια της ανθρωπότητας δεν είναι δεδομένη, η ευθύνη μας δεν εξαντλείται στους απογόνους, αλλά εκτείνεται και στους επερχόμενους αγνώστους, στους οποίους ήδη οφείλουμε πολλά.
* Ο κ. Θεοφάνης Τάσης διδάσκει Σύγχρονη Φιλοσοφία στο Freie Universität Berlin.