Πολύ πρόσφατα, η γνωστή τραγουδίστρια και χρόνια πάσχουσα από τη διπολική διαταραχή, Sinead O’ Connor, αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει ανακοινώνοντάς το δημόσια στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. «Οι τελευταίες δύο νύχτες με αποτελείωσαν. Εχω πάρει υπερβολική δόση. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να κερδίσω τον σεβασμό».
Μπορεί ο κόσμος του ροκ εντ ρολ να μοιάζει συναρπαστικός, γεμάτος δημιουργικότητα, δόξα και χρήματα. Τι συμβαίνει όμως όταν τα φώτα της σκηνής σβήσουν και οι κραυγές θαυμασμού σωπάσουν; Ποια είναι η σκοτεινή πλευρά του ροκ εντ ρολ και πόσο απέχει για τους μουσικούς το ντιβάνι της ψυχανάλυσης από τη σκηνή της αποθέωσης;
Πρόσφατη έρευνα στη Μεγάλη Βρετανία για λογαριασμό της φιλανθρωπικής οργάνωσης Help Musician UK, έδειξε πως το 60% των μουσικών έχει υποφέρει από κατάθλιψη ή άλλα ψυχικά νοσήματα, με τις περιοδείες να είναι η κύρια αιτία για το 71% των ερωτηθέντων. Τα συμπεράσματα αυτά ήρθαν να προστεθούν στα αποτελέσματα μιας έρευνας του 2010 για λογαριασμό της Health.com, όπου η ενασχόληση με τις τέχνες βρίσκεται στην 5η θέση των επαγγελμάτων που εμφανίζουν υψηλά ποσοστά κατάθλιψης αλλά και διπολικής διαταραχής.
Αν τοποθετήσουμε τις ζωές και τα τραγούδια των σταρ της ποπ και ροκ μουσικής κάτω από ένα πρόχειρο ψυχαναλυτικό μικροσκόπιο, θα διακρίνουμε τις άλλοτε καταστροφικές και άλλοτε δημιουργικές επιδράσεις των ψυχικών νοσημάτων πάνω τους. Για παράδειγμα, οι κρίσεις πανικού που βίωνε ο Billie Joe Armstrong τον ώθησαν να γράψει το «Basket Case», ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα τραγούδια των Green Day και της δεκαετίας του ’90.
Παρόμοια συμπτώματα έχουν αναγκάσει πολλές φορές την Adele να αποχωρήσει από τη σκηνή, προς απογοήτευση των χιλιάδων θαυμαστών της. Η ίδια έχει δηλώσει στο μουσικό περιοδικό Q: «Εχω κρίσεις άγχους, διαρκή πανικό στη σκηνή, νιώθω την καρδιά μου έτοιμη να εκραγεί γιατί ποτέ δεν αισθάνομαι ικανή να αποδώσω. Δεν θα ερμηνεύσω ποτέ σε φεστιβάλ. Η σκέψη ενός τόσο μεγάλου κοινού με τρομάζει». Οι περιοδείες των μουσικών με τις συχνές μετακινήσεις και την απομάκρυνση από το οικείο τους περιβάλλον για μεγάλο χρονικό διάστημα, μπορούν να εξελιχθούν σε μαρτύριο.
Επιπλέον, οι συχνές αντιθέσεις από τα υψηλά επίπεδα αδρεναλίνης που εκκρίνουν πάνω στη σκηνή, στα μηδενικά επίπεδα μόλις την εγκαταλείψουν, δημιουργούν ένα φαινόμενο γνωστό ως «Post Performance Depression» (PPD).
Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί μουσικοί καταφεύγουν στα ναρκωτικά και το αλκοόλ για να αντεπεξέλθουν στις αντίξοες συνθήκες μιας περιοδείας. Οι καταχρήσεις είναι τόσο στενά συνδεδεμένες με τον τρόπο ζωής ενός ροκ σταρ, που είναι δύσκολο να διακρίνεις αν είναι το σύμπτωμα ή η αιτία του άγχους και της κατάθλιψης.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, ο σημαντικότερος εν ζωή κιθαρίστας Eric Clapton, είχε εθιστεί τόσο πολύ στο αλκοόλ που είχε αλλοιωθεί εντελώς ο χαρακτήρας του. Με την παρότρυνση του φίλου του, κιθαρίστα των Who, Pete Townshend, αναζήτησε βοήθεια. Επειτα από πολυετή μάχη με τον αλκοολισμό, κατάφερε να βγει καθαρός και να δηλώσει για την περιπέτειά του: «Πίστευα πως υπήρχε κάτι απόκοσμο γύρω από όλη την κουλτούρα του να πίνεις, ότι το να μεθάω με καθιστούσε μέλος κάποιας περίεργης, μυστηριώδους λέσχης. Επρεπε να μεγαλώσω αρκετά για να ζητήσω τελικά βοήθεια».
Η επιστροφή στο σπίτι και στη διαδικασία σύνθεσης τραγουδιών φέρνει τους μουσικούς αντιμέτωπους με τις πιο σκοτεινές πτυχές του εαυτού τους. Από τη μία, η καλλιτεχνική δημιουργία μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο συναισθηματικής εκτόνωσης, όπως στην περίπτωση της Amy Winehouse. «Νομίζω πως η κατάθλιψη είναι ένα στοιχείο του μουσικού. Γι’ αυτό γράφω μουσική. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι εκεί έξω που υποφέρουν από κατάθλιψη, αλλά δεν έχουν κάποια διέξοδο. Δεν μπορούν να πιάσουν μία κιθάρα για μία ώρα και μετά να νιώσουν καλύτερα» είχε δηλώσει η ίδια.
Από την άλλη, η αναζήτηση της καλλιτεχνικής αρτιότητας, μπορεί να μετατραπεί σε ένα βασανιστικό ενδοσκοπικό ταξίδι για τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Η σύνδεση της δημιουργικότητας με τα ψυχικά νοσήματα παραμένει μέχρι σήμερα ένας άλυτος γρίφος, με την εξίσωση Κατάθλιψη + Αγχος x Τρέλα = Διάνοια να διαιωνίζει τον μύθο της «βασανισμένης ιδιοφυΐας».
Χρόνιες παθήσεις
Τα υψηλά ποσοστά κατάθλιψης στους μουσικούς παίρνουν τη μορφή χιονοστιβάδας που καλύπτει τις ψυχές τους, όπως πολύ σωστά είχε παρομοιάσει ο Leonard Cohen στο τραγούδι ύμνο «Avalanche». Ο ίδιος, μιλώντας για τη χρόνια πάθησή του, προσθέτει «αναφέρομαι στην κλινικής μορφής κατάθλιψη, η οποία είναι το πλαίσιο ολόκληρης της ζωής σου, ένα φόντο αγωνίας και άγχους, μια αίσθηση πως τίποτα δεν πηγαίνει καλά, πως η ευχαρίστηση δεν είναι διαθέσιμη και όλες οι στρατηγικές σου καταρρέουν». Πολλά ακόμα παραδείγματα αστέρων της ποπ και ροκ μουσικής μελοποίησαν τη θλίψη και την απόγνωσή τους, όπως ο Paul McCartney στην μπαλάντα «Every Night», ο Jim Morrison στο τραγούδι «People Are Strange» και ο Nick Drake στο κύκνειο άσμα του «Black Eyed Dog», λίγο πριν αυτοκτονήσει. Μία διέξοδο που επέλεξαν να ακολουθήσουν και άλλοι σπουδαίοι καλλιτέχνες όπως οι Ian Curtis, Kurt Cobain και Elliott Smith. «Δεν γνωρίζω ούτε έναν καλλιτέχνη που να μη θέλει να αλλάξει τον εαυτό του, που να μην αισθάνεται πως δεν του αρέσει τίποτα από όσα κάνει» λέει το «αφεντικό» της ροκ, Bruce Springsteen. «Αν είσαι υπερβολικά ικανοποιημένος με τον εαυτό σου, δεν μπορείς να κάνεις τίποτα. Ο Marlon Brando δεν θα έπαιζε. Ο Bob Dylan δεν θα είχε γράψει το “Like a Rolling Stone”. Ο James Brown δεν θα είχε βρει το χαρακτηριστικό επιφώνημα “Unh!”. Αυτό είναι το κίνητρο, ο στόχος του να ξαναφτιάξεις τον εαυτό σου, την πόλη σου, το κοινό σου – η διάθεση δηλαδή ανανέωσης».
Ο Springsteen αποκάλυψε στον New Yorker πως έκανε ψυχοθεραπεία για 30 χρόνια. Και, παρά τον υγιή τρόπο ζωής του, δεν έπαψε ποτέ να αντιμετωπίζει τους δαίμονές του. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του συγγραφέα της βιογραφίας του, Dave Marsh, όταν το 1982 δούλευε πάνω στο άλμπουμ του «Nebraska», αισθάνθηκε ακόμα και να τον διακατέχουν τάσεις αυτοκτονίας.
Διαχρονικά τραγούδια
Μπορεί λοιπόν η κατάθλιψη να ήταν η πηγή έμπνευσης του «boss» για το θρυλικό «born in the U.S.A.»; Μήπως η διπολική διαταραχή βρισκόταν πίσω από τα διαχρονικά τραγούδια «You Really Got Me» και «Sunny Afternoon» του Ray Davies των Kinks; Και τέλος, πόσο επηρέασε η σχιζοφρένεια τη δημιουργικότητα των πρωτοπόρων της ψυχεδελικής ροκ Syd Barrett και Roky Erickson; Η ταλαντούχα τραγουδοποιός των Throwing Muses, Kristin Hersh, έπειτα από χρόνια μάχης με τη διπολική διαταραχή, από την οποία βγήκε νικήτρια, δίνει τη δική της απάντηση στον Guardian: «Μισούσα τη σύνδεση μεταξύ της ψυχικής ασθένειας και της τέχνης. Δεν μπορούσα να αποδεχτώ πως έπρεπε να είσαι άρρωστος για να μπορέσεις να δημιουργήσεις κάτι όμορφο, ή μπερδεμένος για να φτιάξεις κάτι αληθινό. Ηταν τεράστια ανακούφιση όταν θεραπεύτηκα. Αισθάνομαι πλέον, πως η μουσική είναι αληθινή και όχι η διπολική διαταραχή».
Απόδειξη για τα παραπάνω, η πορεία του χαρισματικού Brian Wilson των θρυλικών Beach Boys. Μόλις στα 25 του και στο ζενίθ της δημιουργικότητάς του, ξεκίνησε να ακούει φωνές. «Τις άκουγα όλη μέρα, κάθε μέρα μέσα στο κεφάλι μου και δεν μπορούσα να τις σταματήσω. Μου μιλούσαν υποτιμητικά, μου έλεγαν ότι πρόκειται να πεθάνω, κι εγώ έπρεπε να τις αντιμετωπίσω». Σε αντίθεση με τον μύθο ότι η δημιουργικότητα ενισχύεται από τέτοιου είδους διαταραχές, ο Wilson λέει πως ένιωσε πραγματικά έτοιμος να παίξει συστηματικά μουσική μόνο όταν έφτασε 40 χρόνων και άρχισε να παίρνει φαρμακευτική αγωγή που ανακούφισε τα συμπτώματά του. «Συνήθιζα να περνάω μεγάλες περιόδους χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα αλλά τώρα παίζω μουσική κάθε μέρα» είπε στο περιοδικό Ability το 2006. «Η ολοκλήρωση του άλμπουμ Smile πριν από δύο χρόνια ήταν το μεγαλύτερο μου επίτευγμα».
Κοινωνία με ψυχικές νόσους
«Τι ήρθε πρώτα; Η μουσική ή η θλίψη;» αναρωτιέται ο Ρομπ, ο κεντρικός ήρωας στο αγαπημένο μυθιστόρημα High Fidelity του Nick Hornby. Η καλλιτεχνική δημιουργία γεννιέται μόνο μέσα από τις στάχτες της ψυχής;
Ή η μεγαλοφυΐα ενός καλλιτέχνη μπορεί να ανθίσει και σε μία κατάσταση ψυχικής ισορροπίας; Για όλους πάντως τους λάτρεις της μουσικής, θα παραμένει για πάντα ζωντανό το ερώτημα.
Πόσο διαφορετική θα ήταν η ιστορία του rock and roll αν οι αδικοχαμένοι αστέρες του, είχαν βρει τη δύναμη να φωνάξουν για βοήθεια όπως ο John Lennon, στο θρυλικό τραγούδι «Help», το 1965; Οσο για μένα, αναρωτιέμαι, πόσο πιο υγιής θα ήταν η κοινωνία μας αν καταφέρναμε να τη θεραπεύσουμε από το στίγμα της ψυχικής νόσου.