Σε μια πρόσφατη περιήγηση στα ΜΚΔ, πέρασε από μπροστά μου μια φωτογραφία με την περιγραφή «I am stuck between: I need to save money and You live only once»· μου κίνησε το ενδιαφέρον και την αποθήκευσα με σκοπό να επιστρέψω σ’ αυτή.
Δίλημμα; Με πραγματική υπόσταση ή μήπως ψευτοδίλημμα; Θα λέγαμε στα ελληνικά: «Αποταμιεύω ή ξοδεύω;», με άλλα λόγια νοιάζομαι και ενεργώ (και) για το μέλλον μου ή είμαι αποκλειστικά θιασώτης τού «μια ζωή την έχουμε» που υποδεικνύει ότι μόνο το σήμερα με απασχολεί; Είναι τελικά αυτές οι δύο «στάσεις» μεταξύ τους ξένες, στα δύο άκρα ενός διλήμματος, ή μήπως συναντιούνται σε μια τομή που τις καλεί σε συνύπαρξη;
Η αποταμίευση από μόνη της είναι μια πράξη που σχετίζεται άμεσα με την έννοια της διαχείρισης μελλοντικών κινδύνων. Γιατί αποταμιεύω; Γιατί αντιλαμβάνομαι ότι, στο μέλλον, είναι πιθανό να βιώσω μια κατάσταση που οι τότε τρέχοντες διαθέσιμοι πόροι δεν θα επαρκούν για να μπορέσω να την αντιμετωπίσω. Αυτοί οι κίνδυνοι δεν αφορούν σώνει και καλά κάποια δυσάρεστα γεγονότα αλλά και ευχάριστες πτυχές της ζωής μας.
Για παράδειγμα, ένα νέο ζευγάρι αποταμιεύει γιατί ξέρει ότι η γέννηση του παιδιού του θα δημιουργήσει αναπόφευκτα αυξημένες δαπάνες που θα ξεπερνούν τις δυνατότητες από τα τρέχοντα εισοδήματά του. Η ευχή για την απόκτηση ενός ιδιόκτητου σπιτιού συνδέεται με την αξιοποίηση της αποταμίευσης που θα ενισχύσει άλλους πόρους που θα αναζητηθούν από δανεισμό ή από τη βοήθεια της οικογένειας. Η επάρκεια ικανών πόρων για την εποχή της συνταξιοδότησης, κι αυτή ενισχύεται από την αποταμίευση που συμπληρώνει τις παροχές της ασφάλισης. Σε αυτά τα παραδείγματα και σε άλλα παρόμοια, στην ουσία αξιοποιείται η αποταμίευση ως εργαλείο της διαχείρισης των κινδύνων που υπαγορεύουν κίνδυνοι, αντίστοιχα, για την αναβολή της δημιουργίας οικογένειας, την απομάκρυνση από την ευχή της απόκτησης κατοικίας, τη σοβαρή υποχώρηση της ποιότητας της ζωής στη συνταξιοδότηση λόγω μη επαρκών πόρων.
Αλλά και για τα «κακά και απρόβλεπτα» της ζωής μας, η αποταμίευση είναι το ίδιο αποτελεσματικό εργαλείο διαχείρισης κινδύνων. Μια μακρά και ακριβή στην αντιμετώπισή της ασθένεια, η απώλεια της εργασίας για ένα διάστημα, μια σημαντική ζημιά στην περιουσία από ένα φυσικό φαινόμενο, μια ανάγκη ρευστότητας που χρειάζεται η δουλειά μου ή η επιχείρησή μου για να μπορέσει να σταθεί όρθια από μια κρίση. Είδαμε στην εποχή του εγκλεισμού, λόγω COVID-19, να αυξάνονται οι καταθέσεις στις τράπεζες σημαντικά. Εν μέρει γιατί έπεσε η κατανάλωση αφού τα πάντα ήταν κλειστά και μη προσβάσιμα, αλλά εν μέρει επίσης γιατί πολύς κόσμος συνειδητοποίησε ότι αυτή η έκτακτη κατάσταση είναι σοβαρή, φοβήθηκε τις επιπτώσεις από τους κινδύνους του κορωνοϊού σε υγειονομικό και οικονομικό επίπεδο και αποφάσισε να «μαζέψει» κάτι για παν ενδεχόμενο.
Είναι όντως δίλημμα; Αναρωτιέμαι, λοιπόν, από αυτά τα παραδείγματα αλλά και πολλά άλλα, αν η αποταμίευση με την έννοια αυτή της συνδρομής στη διαχείριση μελλοντικών κινδύνων, είτε για τα καλά και ευπρόσδεκτα είτε για τα κακά και απευκταία της ζωής, βρίσκεται αλήθεια σε πλήρη –διλημματικού τύπου– διάσταση με το «μια ζωή την έχουμε».
Ακριβώς γιατί η ζωή μας μία είναι και μία μόνο φορά τη ζούμε, ζητάει από εμάς να βάλουμε και το χεράκι μας. Αρνούμαι να πιστέψω ότι στην έννοια «μια ζωή την έχουμε» δεν βρίσκουν χώρο οι χαρές της οικογένειας, η επαγγελματική εξέλιξη, η ευχερής ζωή στη συνταξιοδότηση, η προστασία της καλής υγείας και της όποιας περιουσίας έχουμε ή η σκέψη της αντοχής απέναντι σε κρίσεις με τις οποίες αυτή η μία και πολύτιμη ζωή μας είναι συνυφασμένη.
Αρνούμαι να δεχθώ ότι όσοι επικαλούνται το «μια ζωή την έχουμε» ως στάση απαξιώνουν συνειδητά την αποταμίευση, αντίθετα πιστεύω ότι αυτοί οι λάτρεις τού «ζω το σήμερα κι έχει ο Θεός για αύριο» αγαπούν εξίσου τη ζωή και θέλουν να τη ζήσουν έντονα.
Απλά παρασύρονται από δύο απατηλές σκέψεις: ότι δεν μπορούν να κάνουν αποταμίευση και ότι απέναντί τους υπάρχει η μοίρα, που θα αποφασίσει για αυτούς. Η δεύτερη σκέψη είναι εκτός των προθέσεών μου να αναλύσω, εντάσσεται στη σφαίρα του μεταφυσικού και δεν επιδέχεται ρεαλιστική προσέγγιση.
Η πρώτη, όμως, είναι όντως απατηλή. Εκατομμύρια άρθρα και μελέτες σε όλο τον κόσμο έχουν γραφτεί για να υποστηρίξουν ότι κάθε άνθρωπος μπορεί, αν το θέλει, να κάνει αποταμίευση που να την αντέχει. Οπως υπάρχουν και χιλιάδες ψηφιακά εργαλεία και εφαρμογές που κυκλοφορούν δωρεάν στο Διαδίκτυο για να καθοδηγήσουν όποιον ενδιαφέρεται στο πώς μπορεί να αποταμιεύσει, λίγο ή πολύ αυτό έχει δευτερεύουσα σημασία. Το βασικό και αναγκαίο είναι να αρθούν οι στρεβλώσεις του δόγματος «μια ζωή την έχουμε» ότι τάχα βρίσκεται σε ακραία διάσταση από την έννοια της αποταμίευσης.
Για τη συσσώρευση της αποταμίευσης, και τις θετικές επιπτώσεις της σε οικονομία και κοινωνία, δεν χρειάζεται κανείς να ξοδέψει πολλά λόγια. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι οι χώρες που εμφανίζουν διατηρήσιμους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης κατατάσσονται ψηλά και στους πίνακες της ιδιωτικής αποταμίευσης σε σχέση με το ΑΕΠ τους. Το 2017 η Ελλάδα είχε τον χαμηλότερο στην Ε.Ε. δείκτη εθνικής αποταμίευσης προς ΑΕΠ, κοντά στο 11%, με τον μέσο όρο να είναι πάνω από διπλάσιος, και χώρες όπως η Τσεχία, η Ουγγαρία και η Σλοβενία να βρίσκονται στην περιοχή του 30%.
Και στο αποτέλεσμα αυτό έχει πολύ μεγάλη συμμετοχή η Παιδεία, που έχει τον ρόλο να εκπαιδεύει τους πολίτες από μικρά παιδιά και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, για τους κινδύνους που διέπουν τη ζωή και την αξία της αποταμίευσης ως μέσου για τη διαχείρισή τους. Και που τους μαθαίνει στην πράξη την έννοια του «κύκλου της ζωής» που ξεκινάει με καθόλου υποχρεώσεις και μικρή ανάγκη για αποταμίευση μέχρι ας πούμε τα 25-30, συνεχίζει με την ισορροπημένη συνύπαρξη αποταμίευσης και κατανάλωσης για σχεδόν 35-40 χρόνια και τελειώνει με την αξιοποίηση της συσσωρευμένης αποταμίευσης στο τελευταίο στάδιο της ζωής.
Στο μακρινό παρελθόν δεν υπήρχε σπίτι χωρίς γουρουνάκι-κουμπαρά και σχολείο που μέσα στον Οκτώβριο δεν ζητούσε από τους μαθητές να γράψουν έκθεση και να γίνει συζήτηση στην τάξη για την αποταμίευση. Εδώ και πολλά πια χρόνια, το «βάζω στην άκρη» αξιολογήθηκε ως μια ξεπερασμένη μικροαστική αντίληψη. Κι ενώ σήμερα τα μέσα που υπάρχουν για την πληροφόρηση και την εξοικείωση αλλά και τα προϊόντα για την αποταμίευση είναι σαφώς πολύ περισσότερα και σε απόλυτη πρόσβαση από όλους. Πέρα από συνέπεια της οικονομικής κρίσης, εντοπίζεται και σοβαρό έλλειμμα παιδείας και ενεργειών και από την πολιτεία και, με ελάχιστες εξαιρέσεις, από τους θεσμικούς φορείς της αποταμίευσης.
Το «μια ζωή την έχουμε» και η αποταμίευση δεν είναι διλημματικά αντίθετες όψεις της ζωής, δεν αποκλείουν η μία την άλλη. Είναι αλληλοσυμπληρούμενες μεταξύ τους και καλούνται σε μια αρμονική και ισορροπημένη συνύπαρξη σε πολύ μεγάλες χρονικές διάρκειες, αφού τελικά εξ ορισμού και οι δύο δέχονται ακριβώς το ίδιο: ότι η ζωή μας έχει αξία.
Ή, όπως έχει πει ο γνωστός Αμερικανός συγγραφέας και δημοσιογράφος George Lorimer: «Είναι καλό να αποταμιεύεις και να αποκτάς ό,τι το χρήμα μπορεί να αγοράσει. Αλλά είναι εξίσου καλό να ελέγχεις πού και πού ότι δεν έχεις χάσει ό,τι το χρήμα δεν μπορεί να αγοράσει».
* Ο κ. Μίνος Μωυσής είναι ιδρυτικός εταίρος στη συμβουλευτική εταιρεία SYNERGON Partners.