Το 2021 συμπληρώνονται 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Η ίδρυση του ελληνικού κράτους έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ευρώπης, ενώ αναμφίβολα το κράτος αναπτύχθηκε σε όλους τους τομείς παρόλα τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε κατά καιρούς. Η ιστορία μας διδάσκει ότι από την έναρξη λειτουργίας του κράτους, η Ελλάδα έπρεπε να διαχειριστεί σημαντικά ζητήματα αφού η παραγωγική δραστηριότητα ήταν ελλιπής ενώ έπρεπε να οργανωθεί και να αναπτυχθεί το κράτος με μηχανισμούς και δομές δυτικού τύπου. Είναι γεγονός ότι η Ελλάδα ζήτησε πολλές φορές εξωτερική βοήθεια (δάνεια) για να ανταπεξέλθει στις οικονομικές υποχρεώσεις της. Η ελληνική οικονομία πέρασε πολλές περιπέτειες (κρίσεις) στη διάρκεια των 200 χρόνων και πάντα προσπαθούσε να ορθοποδήσει και να ανακάμψει (ενδεικτικά αναφέρονται οι ιστορικές κρίσεις της οικονομίας μας τα έτη 1827, 1843, 1893, 1932). Η τελευταία κρίση χρέους, τη περίοδο 2010-2018, είναι ένα σημαντικό δίδαγμα για όλους μας. Η άνθηση της οικονομίας στις αρχές του 2000 δεν βοήθησε την ανάπτυξη ανταγωνιστικού κλίματος έναντι των υπόλοιπων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) αφού τελικά δεν περιόρισε το δημόσιο χρέος.
Επιπλέον, η ξαφνική χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 επηρέασε αρνητικά τη χώρα μας η οποία προσέφυγε σε τρία προγράμματα οικονομικής διάσωσης και οικονομικής προσαρμογής από την ΕΕ, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ). Στόχος ήταν η αποφυγή της χρεοκοπίας, η αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους, και η δημοσιονομική προσαρμογή. Μέσω των σκληρών μέτρων που εφαρμόστηκαν τη περίοδο 2010-2018, αντιμετωπίσθηκαν οι μακροοικονομικές ανισορροπίες των προηγούμενων ετών. Η κρίση χρέους έφερε την ελληνική οικονομία σε δύσκολη κατάσταση: μείωση ΑΕΠ, αύξηση ανεργίας, αύξηση χρεών, πτώχευση επιχειρήσεων, κακό οικονομικό κλίμα, ελάχιστες επενδύσεις αλλά και μετανάστευση εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Η ύφεση της οικονομίας τη περίοδο αυτή έφερε σημαντικές ανακεφαλαιοποιήσεις των τραπεζών, αλλά και απότομη δημοσιονομική προσαρμογή. Μεταξύ άλλων μειώθηκαν δραστικά οι αποδοχές των εργαζομένων, η αγοραστική δύναμη, και η ιδιωτική κατανάλωση. Με συνεχή ύφεση και υψηλό κλίμα αβεβαιότητας, ακολουθήθηκαν μέτρα ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας μέσω μεταρρυθμίσεων με σκοπό τη μείωση των ελλειμάτων και την εξάλειψη των οικονομικών ανισορροπιών. Μετά από 8 περίπου έτη κρίσης χρέους, η ελληνική οικονομία είδε ρυθμούς ανάπτυξης πάνω από 2% και σημαντική πρόοδο αφού αναβαθμίστηκε από τους οίκους αξιολόγησης, δανείσθηκε από τις αγορές με χαμηλό επιτόκιο, ενώ η βιωσιμότητα του δημοσίου χρέους βελτιώθηκε σημαντικά με τις πρόωρες αποπληρωμές των δανείων. Δυστυχώς, και ενώ η ελληνική οικονομία κατάφερε να βγει από τις συμπληγάδες της πολυετούς κρίσης χρέους, με μεγάλες θυσίες από τον ελληνικό λαό οι οποίες αναγνωρίσθηκαν διεθνώς, ήρθε η κρίση της πανδημίας του Covid-19 στο πρώτο τρίμηνο του 2020, η οποία έφερε μια νέα παγκόσμια οικονομική ύφεση. Για να αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά η χειρότερη ύφεση όλων των εποχών χρειάζονται παγκόσμια μέτρα στήριξης και προστασίας των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών που θα διαρκέσουν για μακρό διάστημα. Επιπλέον, είναι σημαντικό να δούμε πως μπορεί η παγκόσμια οικονομία να επιστρέψει γρήγορα σε ρυθμούς ανάπτυξης. Είναι καταγεγραμμένο ότι η πανδημία του Covid-19 έφερε απότομη επιβράδυνση της οικονομικής δραστηριότητας αφού βλέπουμε σημαντική συρρίκνωση του παγκόσμιου ΑΕΠ. Οι περιορισμοί στις μετακινήσεις και στα ταξίδια πλήττουν ανεπανόρθωτα πολλούς κλάδους (π.χ. τον παγκόσμιο τουρισμό), ενώ η μείωση της παραγωγής έφερε απώλεια θέσεων εργασίας. Για την αντιμετώπιση της νέας παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης, οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες συμμετέχουν σημαντικά στη στήριξη της παγκόσμιας οικονομίας προστατεύοντας τις θέσεις εργασίας, παρέχοντας ρευστότητα και μειώνοντας τα επιτόκια.
Το μεγάλο ερώτημα που γεννάται είναι κατά πόσο η επιστροφή της οικονομίας σε επίπεδα προ πανδημίας Covid-19 μπορεί να επιτευχθεί σύντομα ή όχι, μετά και τον εμβολιασμό του πληθυσμού στις αρχές του 2021. Πολλοί αναλυτές αναφέρουν ότι θα υπάρξει μικρή βελτίωση της παγκόσμιας οικονομίας το 2021, ως αποτέλεσμα της ανακάλυψης του εμβολίου κατά του Covid-19, αλλά αυτό διαφοροποιείται ανά οικονομία. Για την ελληνική οικονομία, το παραπάνω ερώτημα είναι σημαντικό αφού η αναπτυξιακή πορεία της διακόπηκε βίαια, λόγω της πανδημίας του Covid-19. Είναι γεγονός ότι η οικονομία μας φαίνεται να έχει «αντισώματα» (ταμειακά διαθέσιμα) που μπορούν να στηρίξουν τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά (ήδη έχουν ξεκινήσει σημαντικά προγράμματα στήριξης των επιχειρήσεων μέσω του ΕΣΠΑ και της Ελληνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας, ενώ υλοποιούνται σημαντικά οικονομικά μέτρα στήριξης των εργαζομένων). Τα ταμειακά αποθέματα της Ελλάδας επαρκούν να καλύψουν την εξυπηρέτηση του χρέους ως αποτέλεσμα της αποτελεσματικής διαχείρισης των ταμειακών διαθεσίμων της. Οι δείκτες οικονομικού κλίματος έχουν πλέον βελτιωθεί σημαντικά, με αποτέλεσμα η ελληνική οικονομία να είναι παράδειγμα για άλλες ανεπτυγμένες οικονομίες. Όμως αυτό δεν αρκεί για να αντιμετωπισθεί πλήρως η νέα ύφεση της οικονομίας που πλήττει ανεπανόρθωτα όλους τους παραγωγικούς τομείς της οικονομίας (τουρισμός, λιανεμπόριο κλπ.). Η ελληνική οικονομία πρέπει να ανακάμψει άμεσα για να μην βιώσουμε ξανά μια νέα κρίση, η οποία ίσως φέρει πολύ άσχημα αποτελέσματα στην κοινωνία μας. Τι πρέπει να συμβεί για να επιστρέψει γρήγορα σε ρυθμούς ανάπτυξης η οικονομία μας; Όπως πολύ σωστά αναφέρει η Επιτροπή Πισσαρίδη στην Έκθεση της για την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας, μεταξύ άλλων, πρέπει να αυξηθεί η απασχόληση και η παραγωγικότητα της εργασίας μέσω νέων επενδύσεων, και επιπλέον είναι σημαντικό να αυξηθεί το κατά κεφαλήν πραγματικό εισόδημα μέσω φορολογικών και ασφαλιστικών μεταρρυθμίσεων, με σκοπό την ευημερία του κοινωνικού συνόλου.
Η νέα πραγματικότητα δημιουργεί πρωτοφανή οικονομικά δεδομένα παγκοσμίως. Όπως αναφέρει το ΔΝΤ σε πρόσφατη έκθεση του, η επιστροφή της παγκόσμιας οικονομίας σε επίπεδα προ πανδημίας ίσως είναι μακρά, άνιση και αβέβαιη. Η Ελλάδα όμως μπορεί να δείξει το δρόμο σημαντικής ανάκαμψης ακολουθώντας ένα νέο σύγχρονο μοντέλο παραγωγής που θα βασίζεται σε δύο άξονες: την ψηφιακή οικονομία και την επιστημονική έρευνα. Η επανάσταση της ελληνικής οικονομίας στη μετά Covid-19 εποχή μπορεί να έρθει μέσω της αξιοποίηση της σύγχρονης έρευνας αλλά και του μετασχηματισμού της οικονομίας και της ψηφιοποίησης του κράτους. Η διασύνδεση καινοτομίας και επιστημονικής έρευνας μέσω των επενδύσεων θα ωφελήσει σε μεγάλο βαθμό την ελληνική οικονομία. Η βιβλιογραφία αποδεικνύει ότι η οικονομική κρίση μπορεί να αντιμετωπισθεί αξιοποιώντας σύγχρονες τεχνολογίες και καινοτομίες. Οι καινοτομίες αναβαθμίζουν την παραγωγικότητα των οικονομιών. Τα καινοτόμα προϊόντα οδηγούν σε αύξηση της παραγωγής και στη διάδοση και εφαρμογή της νέας γνώσης, που με τη σειρά της αναβαθμίζει τις επιχειρηματικές και άλλες παραγωγικές ομάδες. Κλειδί στην αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης είναι η επιστημονική έρευνα, η οποία είναι η ατμομηχανή της ανάπτυξης. Το πρόσφατο παράδειγμα της συνεργασίας της Astra Zeneca με το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης για την ανακάλυψη του εμβολίου κατά του Covid-19, δείχνει το δρόμο της οικονομικής ανάπτυξης μέσω της έρευνας. Έτσι, οι νέες επενδύσεις εταιρειώνκολοσσών στην Ελλάδα (π.χ. Microsoft, Pfizer, Cisco, Volkswagen), μπορούν να βοηθήσουν στη γρήγορη ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Σημαντικό είναι να προωθηθεί η σύνδεση του υψηλού επιπέδου ερευνητικού δυναμικού των Πανεπιστημίων μας με τις παραπάνω εταιρείες, αλλά και η άμεση επιστροφή εξειδικευμένου επιστημονικού δυναμικού (brain gain), με σκοπό την ανακάλυψη νέων προϊόντων και την αύξηση των πατεντών.
Η έρευνα θα αποδώσει πολλαπλάσια στην οικονομία μας αν αυξηθούν οι δαπάνες και δοθεί έμφαση στις νέα τεχνολογίες (5G, ρομποτική, τεχνητή νοημοσύνη κλπ.) – έτσι, για κάθε 1 ευρώ που θα επενδύεται στην επιστημονική έρευνα, εκτιμάται ότι θα επιστρέφουν πάνω από 8 ευρώ στην οικονομία δημιουργώντας χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν μεταφέρουμε την επιστημονική γνώση στην πραγματική οικονομία και αξιοποιήσουμε τα ερευνητικά αποτελέσματα με συγκεκριμένες δράσεις, π.χ. την ίδρυση και λειτουργία των Γραφείων Μεταφοράς και Τεχνολογίας στα Ελληνικά ΑΕΙ. Με κίνητρα προς Καθηγητές ΑΕΙ και Ερευνητές και μεταρρυθμίσεις (π.χ. νέο νόμο για τεχνοβλαστούς, αλλά και διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας με φορολογικά κίνητρα), η επιστημονική έρευνα στην Ελλάδα, η οποία αναπτύσσεται διαρκώς και βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο, θα αφήσει ισχυρό κοινωνικό αποτύπωμα στην μετά Covid-19 εποχή και θα βοηθήσει την ελληνική οικονομία να αναπτυχθεί με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Στο παραπάνω θα βοηθήσει σίγουρα η λειτουργία της πρώτης Πολιτείας Καινοτομίας στην Αθήνα που ανακοινώθηκε πρόσφατα και στόχο έχει την τόνωση της ελληνικής οικονομίας, μέσω της μετάβασης σε ένα σύγχρονο παραγωγικό μοντέλο που θα στηρίζεται κυρίως στην ανάπτυξη της νεοφυούς επιχειρηματικότητας σε διάφορους τομείς της οικονομίας μας. Αρκεί αυτό να επιτευχθεί με ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο που θα προωθεί και θα στηρίζει τη σύγχρονη επιστημονική έρευνα και τις επενδύσεις για την παραγωγή καινοτόμων προϊόντων, υπηρεσιών και διαδικασιών που θα παράγουν υψηλή προστιθέμενη αξία και θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Επιπλέον, πρέπει να αναπτυχθούν ισχυρά Κέντρα Καινοτομίας και σε άλλες περιοχές (π.χ. Θεσσαλονίκη-Πάτρα-Ηράκλειο) με πρωταρχικό στόχο την αύξηση του ποσοστού των καινοτόμων επιχειρήσεων και των δεικτών Έρευνας και Ανάπτυξης (Ε&Α). Σύμφωνα με τα τελευταία στατιστικά στοιχεία, η Ελλάδα υστερεί σημαντικά σε σχέση με τον αντίστοιχο Ευρωπαϊκό μέσο όρο, π.χ. οι δαπάνες για Ε&Α κυμαίνονται στο 1,18% του ΑΕΠ, όταν στην Ευρώπη είναι 2,025%. Σημαντικό ρόλο στην αύξηση της καινοτόμου επιχειρηματικότητας μπορεί να παίξει και το Ταμείο Ανάκαμψης της ΕΕ, αφού με σωστή διαχείριση των διαθέσιμων πόρων μπορεί να αναβαθμίσει την έρευνα και καινοτομία στην Ελλάδα.
Επιπλέον, η επανάσταση της ελληνικής οικονομίας το 2021 θα έρθει με την ψηφιοποίηση του κράτους. Η εποχή της πανδημίας του Covid-19 ανέδειξε την ανάγκη να αναζητάμε σύγχρονες τεχνολογίες με σκοπό τη βιωσιμότητα του κοινωνικού συνόλου. Πλέον το μεγαλύτερο ποσοστό του παγκόσμιου ΑΕΠ θα παράγεται ψηφιακά, ενώ οι επενδύσεις σε ψηφιακές τεχνολογίες θα εκτιναχθούν τα επόμενα χρόνια. Μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης, θα αναπτυχθούν σημαντικά έργα ψηφιακής μετάβασης στην Ελλάδα, όπως η ψηφιοποίηση της υγείας-παιδεία-δικαιοσύνης που θα ενισχύσουν την οικονομική συνοχή και την απασχόληση στη μετά Covid-19 εποχή. Η ψηφιοποίηση των υπηρεσιών επιβάλλεται να γίνει με λιγότερη γραφειοκρατία, ενώ ταυτόχρονα πρέπει να επενδύσουμε στην τεχνολογική εκπαίδευση του εργατικού δυναμικού που θα αυξήσει σημαντικά την παραγωγή και θα βοηθήσει στην ανάπτυξη και βιωσιμότητα-ανθεκτικότητα της ελληνικής οικονομίας. Το σύγχρονο οικονομικό μοντέλο παραγωγής επιβάλλεται να ακολουθήσει τις νέες προκλήσεις που θα φέρουν οι επενδύσεις και η μετάβαση στην πράσινη και ψηφιακή οικονομία και ανάπτυξη. Οι επενδύσεις σε υποδομές που θα γίνουν στην Ελλάδα (λιμάνια, οδικοί άξονες, ενέργεια, κλπ.) προϋποθέτουν ένα ψηφιακό κράτος βασισμένο σε νέες τεχνολογίες της 4 ης Βιομηχανικής Επανάστασης. Η ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας μετά τη πανδημία του Covid-19 πρέπει να γίνει σε σύντομο χρόνο, και να μην καθυστερήσει όπως έγινε στη 8ετή περίοδο της κρίσης χρέους. Το σίγουρο είναι ότι η πανδημία του Covid-19 θα αφήσει σημαντικές οικονομικές πληγές σε παγκόσμιο επίπεδο, αφού ήδη το παγκόσμιο χρέος έχει εκτιναχθεί και είναι στο υψηλότερο επίπεδο όλων των εποχών. Αυτό όμως δεν πρέπει να φοβίζει την ελληνική οικονομία, η οποία μπορεί να αναπτυχθεί μέσω των επενδύσεων στην ψηφιακή οικονομία, την σύνδεση των εταιρειών με την επιστημονική έρευνα και την ίδρυση νέων επιχειρήσεων που θα προωθούν καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες.
Το μεγάλο στοίχημα της νέας εποχής που έρχεται είναι να αναπτύξουμε νέες τεχνολογίες που θα βοηθήσουν την βιομηχανία μας να είναι πιο βιώσιμη και κερδοφόρα. Οφείλουμε να βοηθήσουμε τις ελληνικές επιχειρήσεις να επενδύσουν στον ψηφιακό μετασχηματισμό ώστε να ανταπεξέλθουν στις νέες επιχειρηματικές προκλήσεις και να γίνουν πιο ανταγωνιστικές στο σύγχρονο περιβάλλον, ακολουθώντας διεθνείς αναγνωρισμένες πρακτικές που θα μεγιστοποιούν της αξία τους. Η Ελλάδα μπορεί είναι πρωτοπόρος των οικονομικών εξελίξεων τη νέα χρονιά αξιοποιώντας όλα τα διαθέσιμα εργαλεία και ενισχύοντας την αποτελεσματικότητα της οικονομίας της μέσω ενός δημοσιονομικού και χρηματοοικονομικού πλαισίου προσαρμοσμένου σε πρακτικές υποστήριξης της καινοτομίας, της πράσινης και γαλάζιας ανάπτυξης και του ψηφιακού μετασχηματισμού. Η ελληνική οικονομία οφείλει να αποκτήσει χαρακτηριστικά σύγχρονης οικονομίας ώστε να πρωταγωνιστήσει το 2021 ακολουθώντας τη δική της επανάσταση, 200 χρόνια μετά την ίδρυση του κράτους, με οδηγό τη τεχνολογική εξέλιξη και την έρευνα και στόχο την πρόοδο και την ευημερία σε όλους τους τομείς.
*Χρήστος Φλώρος, Αντιπρύτανης Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου και Καθηγητής Χρηματοοικονομικής, Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής