Η επικρατούσα γνώμη είναι ότι οι μεγάλες οικονομικές κρίσεις πλήττουν τους πιο αδύναμους και ότι επομένως μετά τις κρίσεις οι οικονομικές ανισότητες οξύνονται. Ωστόσο το μέτρο των ανισοτήτων μπορεί να αυξάνεται ή να μειώνεται ανάλογα με τις απώλειες τόσο στη βάση όσο και στην κορυφή της εισοδηματικής πυραμίδας. Αξίζει να εξετάσουμε μία πολύ ενδιαφέρουσα σχετική άποψη για την κρίση της COVID-19, δοσμένη από τον νομπελίστα Angus Deaton.
Η γενικευμένη προσδοκία είναι ότι η κρίση COVID-19 θα εντείνει την οικονομική ανισότητα, τόσο στο εσωτερικό κάθε χώρας όσο και μεταξύ χωρών. Η επίπτωση της πανδημίας στις φτωχότερες χώρες του πλανήτη αναμένεται μεγαλύτερη λόγω των ελλείψεων στα συστήματα υγείας, της απουσίας υποδομών και εκπαίδευσης, περιορισμένης ικανότητας της διοίκησης να καταπολεμήσει τον ιό, απουσίας δημοσιονομικών περιθωρίων, υψηλών χρεών και διαρθρωτικών προβλημάτων.
Ωστόσο, τα στοιχεία από την παγκόσμια εξάπλωση της πανδημίας το 2020 διαγράφουν διαφορετικό συμπέρασμα: Η ανισότητα εισοδήματος μεταξύ χωρών μειώθηκε. Σύνηθες μέτρο της ανισότητας μεταξύ «πλουσίων» και «πτωχών» είναι η διασπορά (dispersion) στο κατά κεφαλήν (κ.κ.) εισόδημα. Με την COVID-19 αυτή η διασπορά δεν μεγάλωσε, ελαττώθηκε. Η πανδημία έπληξε το παγκόσμιο εισόδημα. Η μείωση του εισοδήματος των «πλουσίων» χωρών όμως ήταν αναλογικά μεγαλύτερη (κατά κεφαλήν) από τη μείωση που υπέστησαν οι «φτωχοί». Η ανισότητα μεταξύ χωρών συρρικνώθηκε. Με άλλα λόγια, το πλήγμα της πανδημίας αποδείχθηκε αναλογικά σκληρότερο στις «πλούσιες» χώρες το 2020.
Ο Angus Deaton παρουσιάζει αυτό το αποτέλεσμα σε εργασία του που εμφάνισε πριν από μερικές εβδομάδες. Χρειάζεται φυσικά περαιτέρω έρευνα, αφού η πανδημία συνεχίζεται και τα δεδομένα πληθαίνουν και μεταβάλλονται. Μεταφέροντας εδώ και σχολιάζοντας παρατηρήσεις του Deaton, εξετάζω αν το συμπέρασμά του θα ισχύσει τον επόμενο χρόνο και ποιες πολιτικές μπορούν να επιδράσουν ευνοϊκά.
Τα δύο κεντρικά εμπειρικά ευρήματα (βάσει των στοιχείων του 2019-2020) του Deaton είναι: α) ισχυρή θετική συσχέτιση μεταξύ (κ.κ.) απωλειών ζωής και επιπέδων εισοδήματος, β) μία ισχυρή θετική συσχέτιση μεταξύ των κ.κ. απωλειών εισοδήματος το 2020 και των (κ.κ.) απωλειών ζωής. Ο συνδυασμός επεξηγεί το συνολικό εύρημα που ανέφερα παραπάνω: μεγαλύτερες αναλογικές απώλειες εισοδήματος σε χώρες με υψηλό (κ.κ.) εισόδημα, όπου και οι (κ.κ.) θάνατοι ήταν περισσότεροι. Στις συσχετίσεις αυτές πιστεύω ότι ο αριθμός των (κ.κ.) θανάτων είναι δείκτης (proxy) του οικονομικού κόστους των μέτρων καταπολέμησης της πανδημίας, όπως οι περιορισμοί μετακινήσεων, οι εγκλεισμοί κ.ά., πέρα από την εξαφάνιση ανθρωπίνου κεφαλαίου αυτή καθαυτήν.
Ο Deaton χρησιμοποιεί δύο μέτρα εισοδηματικής διασποράς μεταξύ χωρών. Το ένα είναι ο υπολογισμός ότι κάθε χώρα μετέχει ισοβαρώς στο δείγμα. Το άλλο υπολογίζει τη διασπορά με πληθυσμιακή στάθμιση, όπου κάθε χώρα μετέχει στο δείγμα σταθμισμένη με τον πληθυσμό της. Με το πρώτο μέτρο η διασπορά (δηλαδή η ανισότητα) μειώνεται. Με το δεύτερο η διασπορά αυξάνεται πολύ ελαφρά. Ο Deaton εξηγεί ότι αυτή η αύξηση οφείλεται στην Κίνα, η οποία λαμβάνει πολύ υψηλή στάθμιση λόγω πληθυσμού, βρίσκεται πλέον σε μεσαία προς υψηλή κλίμακα εισοδήματος και έδειξε ασυνήθιστα μικρό αριθμό (κ.κ.) απωλειών ζωής το 2020.
Ο Deaton αντιλαμβάνεται ότι τα ευρήματά του είναι αναστρέψιμα μεσοπρόθεσμα και εικάζει ότι μπορεί να οφείλονται σε μόνιμους ή μεταβατικούς παράγοντες, των οποίων η επίδραση δεν προσδιορίζεται επακριβώς.
Μόνιμοι παράγοντες που ενδεχομένως δρουν ευνοϊκά για φτωχότερες χώρες μπορούν να είναι θερμότερα κλίματα, νεότεροι πληθυσμοί, μικρότερες αστικές πυκνότητες, ή ακόμη διαφορές στο φάσμα προ-κτηθείσας ανοσίας. Μεταβατικός παράγων μπορεί να είναι η μεγάλη απόσταση από κύριες διαδρομές μετάδοσης της μόλυνσης, που χονδρικά συμπίπτουν με κεντρικές διαδρομές παγκόσμιου εμπορίου και συγκοινωνιών. Μεταβατικός παράγων μπορεί να είναι και η αργοπορία καταγραφής των θανάτων στις φτωχότερες χώρες.
Η απόσταση από τους μεγάλους εμπορικούς δρόμους πιθανώς δημιουργεί διαφορά φάσης ως προς την εξέλιξη/έκρηξη της πανδημίας μεταξύ των πλούσιων και των φτωχών χωρών. Οι τελευταίες απλώς θα παρουσιάσουν κατά πάσα πιθανότητα έξαρση της πανδημίας (και των θανάτων) με υστέρηση, αφού καμία χώρα δεν είναι εντελώς αποκλεισμένη από εμπορικές και ανθρώπινες μετακινήσεις. Το εύρημα του 2020 ενδέχεται να είναι απλώς μία φωτογραφία πρώτης φάσης της διαδικασίας που εξελίσσεται.
Πρέπει βέβαια να πούμε, όπως ο Deaton και η Παγκόσμια Τράπεζα υπογραμμίζουν, ότι μπορεί η ανισότητα εις βάρος των φτωχότερων χωρών να αμβλύνεται με όρους μέσου εισοδήματος, αλλά ταυτοχρόνως μεγάλα τμήματα του πληθυσμού τους διολισθαίνουν κάτω από το επίπεδο της φτώχειας. Αυτό είναι μεγάλο πρόβλημα και επιβάλλει η εξάλειψη της φτώχειας να είναι διακριτός στόχος μιας διεθνούς πολιτικής αλληλεγγύης.
Χωρίς αμφιβολία, η πορεία της πανδημίας έχει πολλά αστάθμητα στοιχεία, μεταλλάξεις του ιού, νέα μεταδοτικότητα, νέες διαδρομές εξάπλωσης. Ωστόσο, κύριο στοιχείο που θα επιδράσει στα αποτελέσματα του 2021 θα είναι ο εμβολιασμός των πληθυσμών και η γεωγραφική κατανομή του. Η επέκταση των εμβολιασμών θα γίνει διαμορφωτική παράμετρος στην παγκόσμια δυναμική της πανδημίας και μπορεί να ανατρέψει τις εμπειρικές σχέσεις του 2020 που αναδεικνύει o Deaton.
Κατ’ αρχήν, η ανισότητα της πρώτης διανομής εμβολίων είναι εμφανής. Δεσπόζουσα θέση διατηρούν οι χώρες του ΟΟΣΑ και οι εκτός αυτού «υπερδυνάμεις». Αν δεχθούμε την υπόθεση ότι ο εμβολιασμός θα περιορίσει τις απώλειες ζωής σε αυτές τις χώρες μόνον, το εύρημα του Deaton θα αντιστραφεί και η ανισότητα θα διευρυνθεί εκκωφαντικά.
Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: σημαντική στη μετρούμενη ανισότητα το 2021 θα είναι η Ινδία, χώρα με τεράστιο πληθυσμό, χαμηλό (κ.κ.) εισόδημα, αλλά και μεγάλη παραγωγή εμβολίων. Με βάση τις εμπειρικές σχέσεις του Deaton, αν η Ινδία μειώσει την απώλεια ζωής και πετύχει αύξηση στο κ.κ. εισόδημά της, ενδέχεται να δούμε νέα συρρίκνωση της ανισότητας μεταξύ χωρών (με πληθυσμιακή στάθμιση).
Κρίσιμη θα αποβεί η έγκαιρη διασπορά εμβολίων στις φτωχότερες χώρες. Αυτή θα μετριάσει την πλήρη μεταφορά της κορυφής της πανδημίας σε αναδυόμενες οικονομίες που μέχρι τώρα έχουν πληγεί αναλογικά ελαφρότερα. Τέτοιο αποτέλεσμα είναι σαφώς συμφέρον για την παγκόσμια οικονομία. Ο λεγόμενος «εθνικισμός» των εμβολίων είναι, αντίθετα, εντελώς ασύμφορος ακόμη και για κράτη που αρχικά ευνοούνται.
Συμπεραίνω το αυτονόητο: H αποφυγή της ανισότητας στη διανομή των εμβολίων είναι θέμα γενικού συμφέροντος. Θα μειώσει τους κινδύνους διεθνικής μετάδοσης και ανακύκλωσης μεταλλάξεων του ιού. Θα μειώσει επίσης τους κινδύνους ρήξης σημαντικών τροφοδοτικών αλυσίδων βρωσίμων και βιομηχανικών πρώτων υλών, ή και ενδιάμεσων προϊόντων, που ξεκινούν από αναπτυσσόμενες οικονομίες.
Η παγκοσμιότητα της πανδημίας αποκαλύπτει χειροπιαστά ότι ενεργούμε σε έναν καμβά κοινού διεθνούς συμφέροντος. Η αποκλειστική θεώρηση υπό το πρίσμα του «εθνικού» είναι ανεπαρκής έως βλαβερή, ιδίως αν απελευθερώνει δυνάμεις εθνικών ανταγωνισμών που καταστέλλουν τον αναγκαιότατο διεθνή συντονισμό, επιστημονικό και οικονομικό.
Η πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για συντονισμένη προμήθεια εμβολίων σε όλες της χώρες-μέλη μικρογραφεί την ίδια λογική. Προστατεύει τις χώρες-μέλη από την πρωτογενή μόλυνση αλλά και από μεταγενέστερες επιμολύνσεις, όπου «ανεμβολίαστη» χώρα βλάπτει άλλη γειτονική «εμβολιασμένη» μέσω διάδοσης μεταλλαγμένων στελεχών. Κύκλοι εξάρσεων της ασθένειας που εκδηλώνονται ασύγχρονα σε διαφορετικές χώρες αποζητούν συγχρονισμό στη χρήση εμβολίων. Εκείνοι που ισχυρίζονται ότι η «εθνική» πολιτική θα τα κατάφερνε καλύτερα, πρέπει να εμβαθύνουν στη δυναμική αναμετάδοσης και ασυγχρόνιστων οικονομικών διακυμάνσεων από χώρα σε χώρα.
Στηριζόμενη στο ίδιο σκεπτικό γενικού συμφέροντος, η Ε.Ε. πρέπει να παραδειγματίσει επεκτείνοντας τη μέριμνα για εμβολιασμό σε φτωχότερες μη ενωσιακές χώρες, π.χ. εμπορικούς εταίρους ή γεωγραφικούς γείτονες χωρίς επαρκή εμβόλια. Οσο πιο ομοιόχρονη είναι η διανομή εμβολίων σε αυτούς, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η προστασία και προς τα μέλη της Ε.Ε.
Παράλληλα ξαναλέω ότι στη μετά COVID εποχή πρέπει να δούμε ενισχυμένες πολιτικές για την καταπολέμηση της φτώχειας αφού, όπως τονίζει και ο Deaton, αυτή αυξάνεται ραγδαία ακόμη και όταν η ανισότητα μεταξύ χωρών μειώνεται.
* Ο κ. Σταύρος Β. Θωμαδάκης είναι ομότιμος καθηγητής Χρηματοοικονομικής Επιστήμης, ΕΚΠΑ, Chairman, International Ethics Standards Board for Accountants.