Για πάνω από έναν αιώνα, η παγκόσμια γεωπολιτική της ενέργειας διαμορφώθηκε από τις ανάγκες πρόσβασης σε πηγές πετρελαίου και φυσικού αερίου. Η Ε.Ε., εξαρτημένη κατά 75% σε φυσικό αέριο και κατά 85% σε πετρέλαιο από τρίτες χώρες (κυρίως Ρωσία), διαμόρφωσε μια διεθνή ενεργειακή στρατηγική, που επικεντρώθηκε στην προώθηση αγωγών και δικτύων (τα γνωστά Projects of Common Interests – PCIs), για εισαγωγή ενεργειακών προϊόντων από διαφορετικές πηγές και διαφορετικές διελεύσεις, με στόχο τη μείωση της εξάρτησης. Η προσωπική μου συμμετοχή στην υλοποίηση των διερχόμενων από την Ελλάδα αγωγών TAP (από Κασπία), IGB (προς Βουλγαρία – Ρουμανία) και EastMed (Ανατολική Μεσόγειος), με δίδαξε ότι οι διεθνείς ενεργειακές πρωτοβουλίες της Ε.Ε. παίζουν σημαντικό ρόλο στην περιφερειακή σταθερότητα. Η ανάγκη πολλών χωρών να έχουν πρόσβαση στους TAP και IGB (Βουλγαρία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Ιταλία, Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κροατία, Σερβία, Σλοβενία) διαμορφώνει, με οριζόντιο άξονα τον TAP, έναν πρώτο κάθετο άξονα στα ανατολικά Βαλκάνια (IGB – Vertical Corridor) και έναν δεύτερο κάθετο άξονα στα δυτικά Βαλκάνια (IAP).
Ο αγωγός EastMed, τον οποίο επίσης εντάξαμε από το 2013 για χρηματοδότηση στα PCIs, έχει λειτουργήσει ως καταλύτης για διμερείς και τριμερείς συμφωνίες Ελλάδας, Ισραήλ, Κύπρου, Αιγύπτου, Ε.Ε. και ΗΠΑ, ενώ επιπλέον, έδωσε ώθηση στη δημιουργία του EastMed Gas Forum, το οποίο αποτελεί σημαντικό πολιτικό επίτευγμα συνεργασίας Ισραήλ, Αιγύπτου, Ιορδανίας, Παλαιστινιακής Αρχής, ΗΠΑ και Ε.Ε.
Ανάλογο ρόλο διαδραματίζουν τα δύο υπό κατασκευήν ηλεκτρικά καλώδια των 2.000 MW το καθένα, που διέρχονται από Ελλάδα και συνδέουν Ασία – Ευρώπη (EuroAsia Interconnector – Ισραήλ, Κύπρος, Ελλάδα) και Αφρική – Ευρώπη (EuroAfrica Interconnector – Αίγυπτος, Κύπρος, Ελλάδα).
Τα παραπάνω τεκμηριώνουν την πεποίθησή μου ότι η Ανατολική Μεσόγειος μπορεί να αναδειχθεί στη νέα ελπιδοφόρα πηγή ενεργειακής τροφοδοσίας της Ε.Ε.
Ομως, ενόψει του European Green Deal αναφύονται νέες προκλήσεις, στις οποίες η Ε.Ε. πρέπει να απαντήσει, ώστε:
Να γίνει ο παγκόσμιος ηγέτης της παγκόσμιας ενεργειακής και ψηφιακής μετάβασης.
Να απαντήσει στους νέους κινδύνους ασφάλειας και εξάρτησης.
Προκειμένου το Green Deal να είναι αποτελεσματικό, η Ε.Ε. πρέπει να εξαγάγει τις προτεραιότητές του (τεχνολογίες χαμηλού άνθρακα, ανανεώσιμα, αποθήκευση, ενεργειακή αποδοτικότητα, έξυπνα δίκτυα, υδρογόνο). Η ίδια εκπέμπει μόλις το 8% των παγκόσμιων εκπομπών αέριων ρύπων, επιτυγχάνοντας τα τελευταία 30 χρόνια να αυξήσει το ευρωπαϊκό ΑΕΠ κατά 61% και ταυτόχρονα να μειώσει τις εκπομπές αερίων κατά 23%.
Πρώτον, οι προσπάθειες της Ε.Ε. θα ακυρωθούν εάν αρχίσουν ευρωπαϊκές εταιρείες, προκειμένου να παραμείνουν ανταγωνιστικές, να μεταφέρουν την παραγωγή τους σε χώρες με λιγότερο αυστηρούς περιβαλλοντικούς κανονισμούς, δημιουργώντας το φαινόμενο «διαρροή άνθρακα» (carbon leakage), με τελικό αποτέλεσμα οι εκπομπές να μη μειωθούν. Για να προστατεύσει τη στρατηγική της η Ε.Ε., πρέπει να εφαρμόσει έναν μηχανισμό συνοριακής «προσαρμογής άνθρακα» συμβατού με τις αρχές του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO), ώστε να επιβάλει φόρους άνθρακα σε συγκεκριμένες εισαγωγές και να διασφαλίσει την ολοκλήρωση των περιβαλλοντικών πολιτικών της Ε.Ε.
Δεύτερον, η ενεργειακή μετάβαση θα επηρεάσει τους προμηθευτές παραδοσιακών (ρυπογόνων) ενεργειακών προϊόντων. Η Ε.Ε. εισάγει πάνω από 300 δισ. ευρώ ορυκτά καύσιμα, με το 40% αυτών να προέρχονται από Ρωσία. Επιπλέον, η Ε.Ε. πρέπει να υποστηρίξει τη διαφοροποίηση των οικονομιών των παραδοσιακών της προμηθευτών όπως Αλγερία, Μαρόκο κ.ά. στην κατεύθυνση των ανανεώσιμων πηγών και του υδρογόνου, που θα μπορούσαν να τα εξάγουν και στην Ευρώπη. Η Γερμανία ήδη έχει υπογράψει σχετική συμφωνία για εξαγωγές υδρογόνου από παραγωγή στο Μαρόκο. Στην ίδια κατεύθυνση πρέπει να υποστηριχθούν οι διεθνείς πρωτοβουλίες για κινητοποίηση διεθνών κλιματολογικών χρηματοδοτήσεων για ομαλή, δημοκρατική και δίκαιη ενεργειακή και ψηφιακή μετάβαση. Μια ανεξέλεγκτη ενεργειακή μετάβαση είναι βέβαιο ότι σε βάθος χρόνου θα χειροτερεύσει τις ανισότητες ανάμεσα στις ανεπτυγμένες και τις υπό ανάπτυξη χώρες, με συνακόλουθα προβλήματα σε κύματα μετανάστευσης, κοινωνικών αναταραχών, εμφυλίων. Εξάλλου, η παροχή δανείων, εγγυήσεων κι επιδοτήσεων για προγράμματα «πράσινης» ενέργειας στις χώρες αυτές, θα δημιουργήσουν επιχειρηματικές ευκαιρίες και νέες αγορές στην ευρωπαϊκή βιομηχανία.
Τρίτον, η Ε.Ε. πρέπει να διαχειριστεί νέους κινδύνους ασφάλειας και εξάρτησης, που προκύπτουν από τις εισαγωγές από τρίτες χώρες, πρώτων υλών και μετάλλων που είναι απαραίτητα για τις εναλλακτικές και ψηφιακές υποδομές (φωτοβολταϊκά, αιολικά, μπαταρίες, ηλεκτρικά οχήματα, smartphones, computers, κ.ά.) και να διαμορφώσει στρατηγικό σχέδιο εναλλακτικών τροφοδοσιών και αποφυγής υπερεξάρτησης από π.χ. την Κίνα. Ενα συμβατικό αυτοκίνητο χρειάζεται 20 κιλά χαλκό, ενώ ένα ηλεκτρικό πάνω από 80 κιλά. Μέχρι το 2050, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, θα απαιτηθούν πενταπλάσιες ποσότητες γραφίτη, λιθίου και κοβαλτίου, τριπλάσιες ίνδιου και βανάδιου, διπλάσιες νικελίου, ενώ συνολικά έως το 2050, οι εισαγωγές ορυκτών πρώτων υλών θα διπλασιαστούν.
Συμπερασματικά, συνιστά υπαρξιακή ανάγκη για την Ε.Ε. να διαμορφώσει και εφαρμόσει μια ενιαία και αποτελεσματική ευρωπαϊκή ενεργειακή διπλωματία, παρά το γεγονός ότι όλα τα κράτη-μέλη διστάζουν να της μεταβιβάσουν αρμοδιότητες εξωτερικής πολιτικής, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τις διαφωνίες σχετικά με τον αγωγό φυσικού αερίου Ρωσίας – Γερμανίας Nordstream ΙΙ.
Ομως, η παγκόσμια ενεργειακή μετάβαση και ο ψηφιακός μετασχηματισμός αποτελούν ιδανικές ευκαιρίες ώστε η Ε.Ε. να γίνει παγκόσμιος ηγέτης στους τομείς αυτούς. Η Ευρώπη χρειάζεται μια ενεργειακή και ψηφιακή στρατηγική με όραμα, που να βασίζεται στην ενιαία αντίληψη των κρατών και κοινωνιών της για τον παγκόσμιο ρόλο της Ε.Ε.
* Ο κ. Γιάννης Μανιάτης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και πρώην υπουργός.