Η κυβέρνηση εξελέγη με εντολή να αλλάξει το δημοσιονομικό μείγμα της χώρας. Οι μειώσεις φόρων, ωστόσο, δεν είναι αυτοσκοπός, διότι έχουν κόστος. Αν δεν γίνουν λελογισμένα, οδηγούν είτε σε μείωση των δαπανών είτε στην αύξηση του δημοσίου χρέους. Πρέπει λοιπόν να βασίζονται πάνω σε στέρεες μακροοικονομικές βάσεις. Εντέλει, οι αλλαγές στη φορολογία έχουν ως στόχο να αλλάξουν τις σχετικές τιμές, επηρεάζοντας έτσι έμμεσα την οικονομική συμπεριφορά των πολιτών.
Τρεις ήταν οι οικονομικοί στόχοι που κλήθηκε να υπηρετήσει η κυβέρνηση:
Πρώτον, η επιτάχυνση της ανάπτυξης και η δημιουργία νέων και καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας. Αυτό σημαίνει προτεραιότητα στη μείωση της φορολόγησης της εργασίας και του κεφαλαίου, και όχι της κατανάλωσης και της περιουσίας.
Δεύτερον, η μείωση της φοροδιαφυγής. Η φοροδιαφυγή είναι όχι μόνο κοινωνικά άδικη, αλλά οδηγεί και σε χαμηλότερο ρυθμό ανάπτυξης, καθ’ ότι προκαλεί στρεβλώσεις στην κατανομή των πόρων.
Τρίτον, υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης που δεν επιβαρύνουν το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Η Ελλάδα δεν μπορεί να υποτιμήσει το νόμισμά της. Αρα υποστηρίζουμε τις εξαγωγές, και αποθαρρύνουμε τις εισαγωγές έμμεσα, μέσω και της φορολογικής πολιτικής.
Η φορολογική (και οικονομική πολιτική γενικότερα) έχει αναπτυχθεί και προς τις τρεις αυτές κατευθύνσεις.
Αμεση προτεραιότητα είναι η ενθάρρυνση της νόμιμης μισθωτής εργασίας. Για αυτό και προτάξαμε τη μείωση των ασφαλιστικών εισφορών που είναι από τις πιο αποδοτικές πολιτικές σε σχέση με άλλες μειώσεις φόρων. Λειτουργεί ως κίνητρο για νέες δουλειές. Αποθαρρύνει την εισφοροδιαφυγή. Και δεν λειτουργεί τόσο επιβαρυντικά προς το εξωτερικό μας ισοζύγιο.
Η μείωση των ασφαλιστικών εισφορών σχεδόν τέσσερις μονάδες μέχρι σήμερα είναι εμβληματική. Πιθανόν να χρειαστούν και άλλες παρεμβάσεις όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες, όπως και επίσης μείωση του λεγόμενου πλαφόν των ασφαλιστικών εισφορών.
Η προσωρινή χαλάρωση των δημοσιονομικών κανόνων κατά τη διάρκεια της πανδημίας επέτρεψε στην κυβέρνηση να εφαρμόσει πιο γρήγορα την πολιτική της, δημιουργώντας έτσι και τις κατάλληλες συνθήκες για την εφαρμοσμένη μελέτη των επιπτώσεων αλλαγών. Βαθιά μου πεποίθηση είναι ότι η μείωση των ασφαλιστικών εισφορών θα έχει μικρό δημοσιονομικό κόστος, όπως εξάλλου έχει συμπεράνει και μελέτη της Τράπεζας της Ελλάδος.
Να προσθέσουμε εδώ μία άλλη μεταρρύθμιση που δεν έλαβε, κατά την άποψή μου, τη δέουσα προσοχή: Και αυτή ήταν η μεταρρύθμιση Βρούτση που αποσυνδέει τις ασφαλιστικές εισφορές από το δηλωμένο εισόδημα για τους αυτοαπασχολούμενους, ενθαρρύνοντας τη δηλωμένη εργασία.
Η μισθωτή εργασία υποστηρίζεται και από πολλές άλλες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Η μετάβαση, για παράδειγμα, του επικουρικού πυλώνα της κοινωνικής ασφάλισης. Αλλά και το επικείμενο εργασιακό νομοσχέδιο.
Μία άλλη εμβληματική φορολογική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης ήταν η αναστολή της εισφοράς αλληλεγγύης. Ενας φόρος που επιβλήθηκε κατά τη διάρκεια της κρίσης, λειτουργούσε ως αντικίνητρο προς τη δημιουργία των θέσεων εργασίας εκείνων, που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά για κάθε μεγάλη επένδυση, με αρνητικές επιπτώσεις δηλαδή και στα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα. Και φυσικά επέτεινε τη φοροδιαφυγή. Και εδώ η προσδοκία μας είναι ότι το τελικό δημοσιονομικό κόστος θα αποβεί μικρότερο.
Να προσθέσουμε επίσης στα αναπτυξιακά μέτρα τη θεσμοθέτηση της αυτοτελούς φορολόγησης των δικαιωμάτων προαίρεσης και της διάθεσης μετοχών, ένα πλαίσιο σημαντικό για την ενθάρρυνση επιχειρήσεων νέας τεχνολογίας και καινοτομίας. Που εκτός των άλλων συμβάλλει στην εναρμόνιση κινήτρων μεταξύ εργαζομένων και επιχειρήσεων.
Τρεις φορολογικές δράσεις προκρίθηκαν στις προσπάθειες μεταφοράς της φορολογικής έδρας κατοίκων του εξωτερικού: Πρώτον, το πλαίσιο για την προσέλκυση του πλούτου, μέσω του συστήματος nondom αλλά και της νομοθέτησης των family offices. Δεύτερον, τα κίνητρα για την προσέλκυση συνταξιούχων. Και τρίτον, το πλαίσιο κινήτρων για την προσέλκυση θέσεων εργασίας από το εξωτερικό.
Εχει γίνει κατά καιρούς κριτική για τα κίνητρα αυτά σε σχέση με τη φορολόγηση κατοίκων εσωτερικού. Ωστόσο, η προσέλκυση κατοίκων από το εξωτερικό μπορεί να έχει μόνο θετική επίπτωση στα φορολογικά έσοδα, δημιουργώντας δημοσιονομικό χώρο, καθότι τα έσοδα από την κατηγορία αυτή είναι σήμερα εξ ορισμού μηδενικά. Τέτοιου είδους πρωτοβουλίες ανήκουν στην κατηγορία των λεγόμενων low hanging fruits, που μόνο λόγω ιδεοληψιών δεν είχαμε εκμεταλλευθεί στο παρελθόν.
Μετά την εργασία, πάμε τώρα στο κεφάλαιο. Η κυβέρνηση κινήθηκε γρήγορα και αποφασιστικά με τη μείωση του εταιρικού φόρου εισοδήματος και της φορολογίας μερισμάτων. Και τη δημιουργία πλαισίου υπεραποσβέσεων για τρεις κατηγορίες κεφαλαιακών δαπανών: έρευνα και καινοτομία, πράσινες και ψηφιακές. Και τα τρία πεδία είναι θεμελιώδεις προτεραιότητες του ελληνικού σχεδίου για το Ταμείο Ανάκαμψης που θα παρουσιαστεί στο σύνολό του τον Απρίλιο.
Από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της φορολογικής πολιτικής, σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι η κλιματική αλλαγή. Μεσοπρόθεσμα θα χρειαστούν σημαντικές φορολογικές μεταβολές για να επιτευχθούν οι φιλόδοξοι κλιματικοί στόχοι για τον πλανήτη μας.
Θα προσθέσω μερικές ακόμα προκλήσεις της φορολογικής πολιτικής για τα επόμενα χρόνια. Σε κάποιο βαθμό αντανακλούν τις δικές μου απόψεις, και όχι απαραιτήτως αυτές της κυβέρνησης στο σύνολό της.
Πρώτον, ο συνεχόμενος αγώνας κατά της φοροδιαφυγής. Η εξάλειψη της φοροδιαφυγής δεν μπορεί να γίνει με μία ή δύο αλλαγές. Το ένα φέρνει το άλλο. Για παράδειγμα, η χρήση καρτών στο μετρό της Αθήνας έχει αποδειχθεί από την εφαρμογή της σε άλλες χώρες ότι θα ενισχύσει σημαντικά τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής.
Κομβική ήταν η θέσπιση πέναλτι για όσους δεν χρησιμοποιούν ηλεκτρονικά μέσα πληρωμής για το 30% του εισοδήματός τους. Η υποχρέωση θα μπορούσε να επεκταθεί και σε άλλες κατηγορίες, για παράδειγμα στις επιχειρήσεις ή και ενοίκια.
Πολύ σημαντική αλλαγή είναι και η υποχρεωτική χρήση ηλεκτρονικών τιμολογίων αλλά και ηλεκτρονικών βιβλίων. Που με τη σειρά της απαιτεί την ψηφιοποίηση αλλά και την ψηφιακή κατάρτιση. Μεταρρύθμιση είναι και η χρήση τεχνητής νοημοσύνης, big data και ψηφιακών εργαλείων για φορολογικούς ελέγχους.
Δεύτερον, τα αντικίνητρα για δηλωμένη εργασία. Ο οριακός συντελεστής επιβάρυνσης ουσιαστικά οδηγεί σε αρνητικό εισόδημα όταν μεταβαίνει κανείς από την αδήλωτη στη δηλωμένη εργασία σε πολύ χαμηλά εισοδηματικά επίπεδα. Η έκθεση της Επιτροπής Πισσαρίδη περιλαμβάνει μερικές προτάσεις που έχουν ενδιαφέρον. Είναι θέμα οικονομικής ανάπτυξης, αλλά πρωτίστως θέμα κοινωνικής δικαιοσύνης. Πρέπει να βοηθήσουμε όσους και όσες προσπαθούν να ανέβουν στην οικονομική κλίμακα.
Τρίτον, η αύξηση του μέσου μεγέθους των ελληνικών επιχειρήσεων. Στη χώρα μας η μισή απασχόληση δημιουργείται από επιχειρήσεις έως 9 ατόμων. Πρόκειται για το υψηλότερο ποσοστό σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ενωση. Αυτό έχει αρνητική επίπτωση όχι μόνο στην παραγωγικότητα, αλλά και στην ικανότητα να εξάγουμε, στη μάχη ενάντια στη φοροδιαφυγή, στη χρηματοδότηση επενδύσεων, αλλά ακόμα και στην προώθηση βέλτιστων πολιτικών, για παράδειγμα ενάντια στις διακρίσεις ή στην τήρηση της εργατικής νομοθεσίας. Η ενθάρρυνση συνεργασιών, εξαγορών, συγχωνεύσεων αλλά και η πραγματική στήριξη των μικρομεσαίων και πολύ μικρών επιχειρήσεων στην Ελλάδα είναι μονόδρομος. Ο λαϊκισμός καθηλώνει την ελληνική οικονομία και εντέλει λειτουργεί εις βάρος των ασθενέστερων συμπολιτών μας.
Τέλος, θα ήθελα να δίνεται μεγαλύτερη σημασία στον δημόσιο διάλογο και στο εξωτερικό μας ισοζύγιο. Αιτήματα για μειώσεις σε φόρους κατανάλωσης πρέπει να εξαρτώνται από το ποσοστό της συμμετοχής εσωτερικής παραγωγής στον κλάδο.
* Ο κ. Αλέξης Πατέλης είναι διευθυντής του οικονομικού γραφείου του πρωθυπουργού.